Βαρλάμ Σαλάμοφ Τι είδα και τι έμαθα στα Γκουλάγκ

1. Τόσο πόσο εύθραυστη είναι η ανθρώπινη κουλτούρα, ο πολιτισμός. Ο άνθρωπος γίνεται κτήνος ύστερα από τρεις εβδομάδες σε συνθήκες σκληρής χειρωνακτικής εργασίας, παγωνιάς, πείνας και ξυλοδαρμών.
2. Το βασικό μέσο για τη διαφθορά του πνεύματος είναι το κρύο, στα στρατόπεδα της Μέσης Ασίας, μάλλον, οι άνθρωποι άντεχαν περισσότερο, εκεί ήταν πιο ζεστά.
3. Κατάλαβα ότι η φιλία, η συντροφικότητα ποτέ δεν γεννιέται σε δύσκολες, σε πραγματικά δύσκολες – με τίμημα τη ζωή – συνθήκες. Η φιλία γεννιέται σε συνθήκες δύσκολες, αλλά ανεκτές (στο νοσοκομείο και όχι στο ορυχείο).
4. Κατάλαβα ότι ο άνθρωπος περισσότερο απ’ όλα συντηρεί το αίσθημα της οργής. Το κρέας είναι αρκετό για τον οργισμένο άνθρωπο – για τα υπόλοιπα αδιαφορεί.
5. Κατάλαβα τη διαφορά ανάμεσα στη φυλακή, η οποία ενδυναμώνει το πνεύμα και το στρατόπεδο, το οποίο τσακίζει την ανθρώπινη ψυχή.
6. Κατάλαβα ότι οι σταλινικές «νίκες» έγιναν γιατί εκείνος δολοφονούσε αθώους ανθρώπους – μία οργάνωση δέκα φορές μικρότερη αριθμητικά, αλλά τολμηρή θα μπορούσε να εκδιώξει στον Στάλιν μέσα σε δυο μέρες.
7. Κατάλαβα ότι ο άνθρωπος έγινε άνθρωπος γιατί σωματικά είναι δυνατότερος από οποιοδήποτε ζώο – κανένα άλογο δεν αντέχει τις συνθήκες εργασίας στον Μεγάλο Βορρά.
8. Είδα ότι η μοναδική ομάδα ανθρώπων, η οποία διατηρούσε ακόμη κάποια ανθρώπινα χαρακτηριστικά στην πείνα και στους προπηλακισμούς ήταν θρησκευόμενοι, τα μέλη διαφόρων σεκτών, σχεδόν όλοι, και το μεγαλύτερο μέρος των ιερέων.
9. Οι πρώτοι που έσπαγαν από τις κακουχίες ήταν οι στρατιωτικοί και τα στελέχη του κόμματος.
10. Είδα πόσο σημαντικό εργαλείο για τον διανοούμενο ήταν η συνηθισμένη προστυχιά.
11. Ότι ο λαός διακρίνει τους προϊστάμενους από τη δύναμη του χτυπήματός τους, από το πάθος τους να ξυλοκοπούν.
12. Ο ξυλοδαρμός ως ακαταμάχητο επιχείρημα (μέθοδος Νο 3)
13. Έμαθα την αλήθεια για την προετοιμασία μυστικών δικών από τους καλύτερους τεχνίτες αυτών των υποθέσεων.
14. Κατάλαβα γιατί στη φυλακή μαθαίνουν τα πολιτικά νέα (συλλήψεις κ.λπ.) νωρίτερα από εκείνους που είναι ελεύθεροι.
15. Έμαθα ότι ο απόπατος της φυλακής (και του στρατοπέδου») δεν είναι ποτέ «απόπατος».
16. Κατάλαβα ότι μπορεί να ζεις οργισμένος.
17. Κατάλαβα ότι μπορείς να ζεις απαθής.
18. Κατάλαβα γιατί ο άνθρωπος δεν ζει με ελπίδες – δεν υπάρχουν ελπίδες όταν είσαι κρατούμενος – εκεί δεν παίζουν ρόλο οι ελπίδες, αλλά το ένστικτο, η αυτοσυντήρηση – ίδια αρχή με την οποία ζουν το δέντρο, ο βράχος, το ζώο.
19. Είμαι υπερήφανος που αποφάσισαν από την αρχή, από το 1937, ότι ποτέ δεν θα γίνω επικεφαλής συνεργείου, αν είναι η βούλησή μου να οδηγήσει στο θάνατο έναν άλλον άνθρωπο – αν η βούλησή μου υπηρετήσει τη διεύθυνση, καταπιέζοντας άλλους ανθρώπους, κρατούμενους όπως κι εγώ.
20. Τόσο οι σωματικές, όσο και οι ψυχικές μου δυνάμεις αποδείχτηκαν ισχυρότερες απ’ ό,τι πίστευα σ’ αυτήν τη μεγάλη δοκιμασία και είμαι υπερήφανος που ποτέ δεν πρόδωσα κανένα, κανείς δεν βρήκε τον θάνατο εξαιτίας μου, κανείς δεν τιμωρήθηκε με επιπλέον ποινή εξαιτίας μου, δεν κατέδωσα ποτέ κανένα.
21. Είμαι υπερήφανος που δεν υπέβαλα καμία αίτηση μέχρι το 1955.
22. Είδα επί τόπου την επονομαζόμενη «Αμνηστία του Μπέρια» – ήταν ενδιαφέρον.
23. Είδα ότι οι γυναίκες είναι πολύ πιο αξιοπρεπείς και έτοιμες για θυσίες από τους άντρες – στην Κολιμά δεν υπήρξαν περιπτώσεις όπου άντρες ήρθαν να επισκεφτούν τις συζύγους τους. Γυναίκες όμως ήρθαν πάρα πολλές να επισκεφτούν τους συζύγους τους.

24.Είδα εκπληκτικές οικογένειας του Βορρά (ελεύθερους και πρώην κρατούμενους) με επιστολές «προς τους νόμιμους συζύγους» κ.λπ.

25. Είδα τους «πρώτους Ροκφέλερ», τους παράνομους εκατομμυριούχους, άκουσα τις εξομολογήσεις τους.
26. Είδα κρατούμενους, καθώς επίσης και πολυάριθμες «αποικίες» «Δ», «Ε», κ.λπ., «Μπερλάγκ».
27. Κατάλαβα ότι μπορείς να πετύχεις πάρα πολλά – νοσοκομείο, μεταγωγή, αλλά θα έπρεπε να θέσεις σε κίνδυνο τη ζωή σου λόγω των ξυλοδαρμών, της παγωμένης απομόνωσης.
28. Είδα την παγωμένη απομόνωση, σκαλισμένη σε ένα βράχο και πέρασα εκεί πολλές νύχτες.
29. Το πάθος της εξουσίας για την ατιμώρητη δολοφονία είναι μεγάλο – από υψηλούς αξιωματούχους μέχρι τους απλούς στρατιώτες – με το τουφέκι.
30. Την ακατανίκητη ροπή του Ρώσου για την κατάδοση, τις καταγγελίες.
31. Έμαθα ότι τον κόσμο πρέπει να τον χωρίζεις όχι σε καλούς και κακούς ανθρώπους, αλλά σε δειλούς και μη δειλούς. Το 95% των δειλών με την παραμικρή απειλή είναι ικανοί να διαπράξουν κάθε είδους προστυχιές, προστυχιές που οδηγούν άλλους ανθρώπους στον θάνατο.
32. Είμαι πεπεισμένος ότι το στρατόπεδο  είναι ένα αρνητικό σχολείο, είναι αδύνατον να περάσεις έστω και μια ώρα εκεί δίχως να διαφθαρείς. Ποτέ και σε κανέναν τίποτα θετικό το στρατόπεδο δεν έδωσε και δεν μπορούσε να δώσει. Σε όλους, κρατούμενους και ελεύθερους στο στρατόπεδο, επιδρά ως παράγων διαφθοράς.
33. Κάθε περιοχή είχε τα δικά της στρατόπεδα, τα δικά της εργοτάξια. Εκατομμύρια, δεκάδες εκατομμύρια κρατούμενοι.
34. Οι διώξεις δεν αφορούσαν μόνο την κορυφή, αλλά κάθε κοινωνικό στρώμα – σε κάθε χωριό, σε κάθε εργοστάσιο, σε κάθε οικογένεια – υπήρξαν είτε συγγενείς, είτε γνωστοί που έγιναν θύματα των διώξεων.
35. Ως καλύτερη εποχή της ζωής μου θεωρώ τους μήνες που πέρασα στο κελί της φυλακής Μπουτίρσκαγια, όπου κατόρθωσα να στηρίξω ψυχολογικά αδύναμους ανθρώπους και όπου όλοι μιλούσαν ελεύθερα.
36. Έμαθα να «σχεδιάζω» τη ζωή μόνο για την επόμενη ημέρα και όχι παραπάνω.
37. Κατάλαβα ότι οι κλέφτες δεν είναι άνθρωποι.
38. Ότι στο στρατόπεδο δεν υπάρχουν εγκληματίες, ότι εκεί βρίσκονται άνθρωποι, οι οποίοι ήταν δίπλα σου (και θα είναι και αύριο), οι οποίοι βρέθηκαν έξω από τη γραμμή και όχι εκείνοι που παραβίασαν τη νομιμότητα.
39. Κατάλαβα πόσο παράξενο πράγμα είναι η αυταρέσκεια του πιτσιρικά, του νέου: καλύτερα να κλέψει παρά να ζητήσει. Ο κομπασμός και το αίσθημα αυτό είναι που οδηγούν τους πιτσιρικάδες στον πάτο.
40. Οι γυναίκες δεν έπαιξαν μεγάλο ρόλο στη ζωή μου – η αιτία γι’ αυτό είναι το στρατόπεδο.
41. Ότι η γνώση των ανθρώπων είναι άχρηστη γιατί δεν μπορώ να αλλάξω τη συμπεριφορά μου έναντι οποιουδήποτε άθλιου.
42. Οι τελευταίοι στις γραμμές, τους οποίους όλοι μισούν – και οι φρουροί και οι σύντροφοι – είναι εκείνοι που καθυστερούν, που είναι άρρωστοι και αδύναμοι, που δεν μπορούν να δραπετεύσουν μέσα στην παγωνιά.
43. Κατάλαβα τι θα πει εξουσία και τι θα πει άνθρωπος που κρατάει όπλο στα χέρια του.
44. Ότι τα όρια έχουν μπερδευτεί και αυτό είναι το βασικότερο χαρακτηριστικό του στρατοπέδου.
45. Ότι το να βρεθείς από τη θέση του κρατούμενου στη θέση του ελεύθερου είναι πολύ δύσκολο, σχεδόν αδύνατο, δίχως μακροχρόνια απόσβεση.
46. Ότι ο συγγραφέας πρέπει να είναι αλλοδαπός στα ζητήματα που περιγράφει, ενώ, αν γνωρίζει καλά το υλικό του, τότε θα γράψει έτσι που κανείς δεν θα το καταλαβαίνει.

Μετάφραση από τα Ρωσικά Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης©

Δημοσιεύτηκε στο τεύχος # 9 της Στέπας, στο ειδικό αφιέρωμα στη λογοτεχνία των στρατοπέδων.