Ενώπιον της τρέχουσας αναγκαιότητας χάνονται τα όρια. Πότε αργά, παιδαγωγικά πετάγονται πετρούλες από το δρόμο της, πότε λόγω εκρήξεων καταρρέουν στο διάβα της οι τοίχοι. Οι δυνάμεις που υπηρετούν την αναγκαιότητα, συσσωρεύονται σταδιακά με αμείωτη επιμονή. Οι δυνάμεις που λειτουργούν εναντίον της αναγκαιότητας, μοιραία την υπηρετούν.
Η σχέση μεταξύ μεμονωμένων διαδηλώσεων της νέας αναγκαιότητας, παρέμενε επί μακρόν κρυμμένη. Στην επιφάνεια, εδώ κι εκεί, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η απόσταση, πετάγονται διάφορα βλαστάρια και είναι πολύ δύσκολο να πιστέψουμε ότι προέρχονται από μια κοινή ρίζα. Αυτή δε η ρίζα είναι ένα ολόκληρο σύστημα ριζών, περιπεπλεγμένων μεταξύ τους, φαινομενικά ατάκτως, στην πραγματικότητα όμως είναι υποταγμένες στην ύψιστη τάξη και στον φυσικό νόμο.
Μπροστά στην εξελισσόμενη αναγκαιότητα με αναλλοίωτα επίμονη εργασία οικοδομούνται οι στέρεοι τοίχοι, ενώ οι οικοδόμοι αυτών των τοίχων πιστεύουν στην σταθερότητά τους και δεν γνωρίζουν ότι η επίμονη εργασία τους δεν λειτουργεί εις βάρος της αναγκαιότητας, αλλά προς όφελός της. Γιατί, όσο πιο σταθεροί είναι οι τοίχοι, τόσο περισσότερο και μακροπρόθεσμα συσσωρεύονται γύρω της οι ακάματες δυνάμεις. Όσο μεγαλύτερη είναι η αντίσταση, τόσο μεγαλύτερη είναι η επιμονή. Οι συσσωρευμένες δυνάμεις μια συγκεκριμένη ώρα ωριμάζουν και γίνονται μια ενιαία δύναμη. Και τότε, θαρρείς αναπάντεχα, ο χθεσινός σταθερός τοίχος, σήμερα σωριάζεται κονιορτοποιημένος. Όσο πιο φαρδύς ο τοίχος, τόσο πιο οργισμένη η έκρηξη και, τόσο μεγαλύτερο το άλμα που κάνει η αναγκαιότητα. Αυτό που χθες ήταν ουτοπικό, σήμερα είναι ρεαλιστικό.
* * *
Βασίλι Βασίλιεβιτς Καντίνσκι 1866 – 1944
Η τέχνη πάντα είναι πιο μπροστά από τις υπόλοιπες περιοχές της πνευματικής ζωής. Αυτός ο πρωταγωνιστικός ρόλος στη δημιουργία μη υλικών αγαθών απορρέει φυσιολογικά από την μεγαλύτερη, σε σύγκριση με τις άλλες περιοχές, αναγκαία διαίσθηση της τέχνης. Η τέχνη, γεννώντας μη υλικές επιπτώσεις αδιάλειπτα μεγεθύνει το απόθεμα των υλικών αξιών. Και, εφόσον, από το μη υλικό προκύπτει το υλικό, τότε με την πάροδο του χρόνου, από την τέχνη προκύπτουν ελευθέρως και αδιαλείπτως υλικές αξίες και φαινόμενα. Αυτό που χθες εθεωρείτο παράλογη «ιδέα» σήμερα γίνεται πραγματική, ενώ αύριο από αυτήν θα προκύψει το πραγματικό – ρεαλιστικό.
* * *
Πριν από σχεδόν δέκα χρόνια άθελά μου κατάφερα να προκαλέσω μια έκρηξη δυσαρέσκειας ανάμεσα στις ριζοσπαστικές ομάδες των νεαρών, εκείνη την εποχή, ζωγράφων και θεωρητικών της τέχνης, με τον ισχυρισμό μου ότι σύντομα «δεν θα υπάρχουν σύνορα μεταξύ των κρατών». Αυτό συνέβη στην Γερμανία και οι δυσαρεστημένοι με την «αναρχική ιδέα» ζωγράφοι και επιστήμονες ήταν Γερμανοί. Ήταν μια εποχή της εν μέρει φυσικής, εν μέρει τεχνητής λατρείας του γερμανικού εθνικού αισθήματος γενικά και στην τέχνη ειδικότερα.
Κατά τα τελευταία χρόνια τα σύνορα μεταξύ των χωρών όχι μόνο δεν καταργήθηκαν, αλλά ενισχύθηκαν, ενδυναμώθηκαν και έγιναν τόσο απαραβίαστα, πράγμα που, ίσως, έχει να παρατηρηθεί από τον Μεσαίωνα. Αυτά όμως τα απαραβίαστα σύνορα, την ίδια στιγμή άλλαζαν διαρκώς σε συνάρτηση με την κίνηση των στρατευμάτων εναντίων άλλων. Και αυτή η διαρκής ταραγμένη μετακίνηση των απαραβίαστων συνόρων από την μία πλευρά τα ενδυνάμωνε ακόμη περισσότερο, ενώ από την άλλη, τα αποδυνάμωνε, ταυτόχρονα.
Οι διαχωρισμένοι λαοί συσσώρευαν τις επιδιώξεις τους άθελα τους μυστικά, από τους άλλους – όσο μεγαλύτερη ήταν η επιμονή που το έκαναν, τόσο μεγαλύτερες ήταν οι δυνάμεις που απαιτούνταν για την διατήρηση των συνόρων και η μετακίνηση από τη μία χώρα στην άλλη.
Και όμως, θα μπορούσαμε μετά βεβαιότητας να πούμε ότι οι συσσωρευμένες σε διάφορες χώρες επιδιώξεις πνευματικού χαρακτήρα, θα αποδειχτούν με το πλήρωμα του χρόνου όχι μόνο ότι είναι συγγενικές μεταξύ τους, αλλά ότι προέρχονται από τις ίδιες υπόγειες ρίζες μιας κοινής αναγκαιότητας, για την ισχύ και την καθαρότητα της οποίας η επιμονή των υλικών ορίων λειτούργησε ως μία σημαντικότατη ευνοϊκή συνθήκη.
* * *
Οι Ρώσοι ζωγράφοι που ανήκουν στον ρωσικό λαό, τον φορέα της κοσμοπολίτικης ιδέας, πρώτοι αυτοί με την πρώτη ευκαιρία στράφηκαν προς την Δύση καλώντας για κοινή εργασία στις νέες συνθήκες, οι οποίες είναι αποτέλεσμα της παγκόσμιας κρίσης, ο στόχος της οποίας ήταν, φαινομενικά, πολύ μακρινός και ξένος προς την τέχνη.
Εκείνο που δεν μπόρεσε να δώσει στον κόσμο η τέχνη, το έδωσε ο πόλεμος. Έτσι ο ορατός στόχος αποκρύπτει μέχρι μια συγκεκριμένη στιγμή το αόρατο αποτέλεσμα. Η επιδίωξη του υλικού γεννάει το μη υλικό. Το εχθρικό υποκρίνεται πως είναι φιλικό. Το μεγαλύτερο μειονέκτημα αποδεικνύεται πως είναι το μεγαλύτερο πλεονέκτημα.
* * *
Εκείνο που μέχρι σήμερα κατάφερε να απαντήσει η «Δύση» στο κάλεσμα της «Ανατολής», είναι γνωστό στον αναγνώστη από το δημοσιευμένο στο ίδιο τεύχος του άρθρου «Τα βήματα του Τμήματος Εικαστικών Τεχνών στη διεθνή καλλιτεχνική πολιτική». Οι Ρώσοι όμως ζωγράφοι έγραψαν στο κάλεσμά τους για την επιθυμία σύγκλισης διεθνούς συνεδρίου αφιερωμένου στην τέχνη. Θα πρέπει να σκεφτούμε ότι σύντομα, θα γίνουν τα απαραίτητα δραστήρια βήματα και θα ληφθούν τα αναγκαία μέτρα για την πραγματοποίηση του πρώτου παγκόσμιου συνεδρίου τέχνης, σε πρωτόγνωρες διαστάσεις. Νομίζω πως πριν από τη διεξαγωγή αυτού του συνεδρίου θα πρέπει να τεθεί το ζήτημα του ρεαλιστικού, έστω και ουτοπικού χαρακτήρα. Αναμφίβολα, ένα από τα πλέον σημαντικά, τόσο για την εσωτερική όσο και για την εξωτερική του σημασία, ζητήματα της τέχνης, είναι εκείνο που αφορά τη φόρμα, τις τεχνικές, τις διαστάσεις, τις δυνατότητες που έχουν επιτευχθεί ή θα πρέπει να επιτευχθούν στην μνημειακή τέχνη.
Φυσικά, τα ζητήματα αυτού του είδους δεν μπορούν να επιλυθούν από το συνέδριο, παρά μόνο από τους καλλιτέχνες ή το συνέδριο των καλλιτεχνών των τριών ειδών τέχνης, οι οποίοι κατάφεραν, επιτέλους, να βρουν κοινά θέματα και στόχους, δηλαδή από ένα συνέδριο ζωγράφων, γλυπτών και αρχιτεκτόνων.
Για το συγκεκριμένο ζήτημα θα πρέπει να προσκληθούν παράγοντες όλων των τεχνών. Θα πρέπει να επιστρατευτούν, εκτός από τα προαναφερθέντα είδη τέχνης και όλα τα υπόλοιπα: η μουσική, ο χορός, η λογοτεχνία, εν γένει και ειδικότερα η ποίηση, καθώς επίσης και καλλιτέχνες του θεάτρου, όλων των ειδών του θεάτρου, στα οποία θα πρέπει να συμπεριληφθούν και οι μικρές σκηνές, το βαριετέ κ.α συμπεριλαμβανομένου του τσίρκου. Μπορεί αυτό, εκ πρώτης όψεως, να είναι μια ουτοπική ιδέα, η οποία προέρχεται από τις γραμμές των ζωγράφων, με τους οποίους, οι μόνοι που μπορούν να ανταγωνιστούν ως προς την ασυγκράτητη επιδίωξή τους για ανακάλυψη νέων, άγνωστων χωρών στην τέχνη, είναι οι μουσικοί. Η πραγματική συνεργασία όλων των ειδών της τέχνης πάνω σε ένα ρεαλιστικό στόχο είναι η μοναδική φόρμα ελέγχου: 1) για το κατά πόσο η ιδέα της μνημειακής τέχνης ωρίμασε τόσο ως δυνατότητα όσο και ως συγκεκριμένη φόρμα, 2) για το κατά πόσο είναι συγγενείς μεταξύ τους οι ιδέες αυτής της τέχνης σε διάφορους λαούς, 3) κατά πόσο είναι προετοιμασμένοι για μια πραγματικά συλλογική δημιουργία οι διάφορες περιοχές της τέχνης (ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική, μουσική, χορός), 4) κατά πόσο μπορούν να μιλήσουν μια κοινή γλώσσα για αυτό το βασικότατο ζήτημα, οι εισηγητές από διάφορες χώρες και τέχνες, 5) για το πόσο μακριά μπορεί να είναι η επίτευξη της υλοποίησης αυτής της όντως, νεαρής ιδέας.
Ο Μπερ γράφει στην ανακοίνωση του προς τη διεύθυνση του Τμήματος Εικαστικών Τεχνών ότι πολλές αποστολές που του ανατέθηκαν δεν μπορούν να υλοποιηθούν λόγω της διαίρεσης που επικρατεί μεταξύ των γερμανικών καλλιτεχνικών δυνάμεων. Η «διαίρεση» αυτή είναι μια χρόνια ασθένεια όχι μόνο των γερμανικών καλλιτεχνικών δυνάμεων, αλλά μέχρι τώρα αυτό ήταν το κύριο κοινό σημείο όλων των καλλιτεχνικών δυνάμεων ολόκληρου του καλλιτεχνικού κόσμου της γήινης σφαίρας. Νομίζω πως το συνέδριο θα είναι ένα ηρωικό ιαματικό μέσο, το οποίο θα οδηγήσει σε αρρωστημένη κρίση, πρωτόγνωρης ισχύος. Μετά από την κρίση αυτή θα εκπέσουν τα προσβεβλημένα από την ασθένεια της διχόνοιας στοιχεία, ενώ όσα απέμειναν υγιή θα ενωθούν με την πρωτόγνωρη δύναμη της αμοιβαίας έλξης.
Το συνέδριο με τον ρεαλιστικό στόχο, ουτοπικού, συγκεκριμένα, χαρακτήρα δεν θα είμαι μόνο ο έλεγχος των συγκεκριμένων σημείων, αλλά είναι και ο δοκιμαστικός λίθος της εσωτερικής αξίας των καλλιτεχνικών δυνάμεων σε ένα από τα σημαντικότερα ζητήματα της τέχνης. Και, τέλος, εδώ θα πρέπει να μιλήσει και θα μιλήσει για το ίδιο ζήτημα ο ζωγράφος με τον μουσικό, ο γλύπτης με τον χορευτή, ο αρχιτέκτονας με τον δραματουργό κλπ.
Οι πλέον αναπάντεχες αλληλοκατανοήσεις, οι αναπάντεχες συζητήσεις σε διάφορες γλώσσες, των πρωτοπόρων ζωγράφων με τους καθυστερημένους θεατρικούς καλλιτέχνες, η σαφήνεια και η φασαρία, οι οποίες προϊδεάζουν για τη σύγκρουση των ιδεών, -όλα αυτά θα είναι τέτοια αμφισβήτηση των φορμών, των διαιρέσεων και των περιχαρακώσεων ανάμεσα στις διάφορες τέχνες και στο εσωτερικό των τεχνών που από την πρωτοφανή επιμονή, πίεση και έκρηξη θα αποσπαστούν οι σφαίρες του καθημερινού και θα αποκαλυφθούν οι ορίζοντες, οι οποίες τώρα παραμένουν ανώνυμοι.
* * *
Ένα τέτοιο θέμα για το πρώτο συνέδριο των παραγόντων όλων των τεχνών όλων των χωρών θα μπορούσε να είναι η οικοδόμηση του παγκόσμιου μεγάρου των τεχνών και η επεξεργασία των σχεδίων του. Το κτίριο αυτό θα πρέπει να το σχεδιάσουν όλα τα είδη της τέχνης, αφού θα πρέπει να προορίζεται για όλα τα είδη της τέχνης, τόσο για όσα υπάρχουν σήμερα, όσο και για εκείνα τα οποία αποτελούν αντικείμενο σιωπηλής ονειροπόλησης, χωρίς να έχουν προς το παρόν, ελπίδες για να πραγματοποιηθούν αυτά τα όνειρα. Είθε το κτίριο αυτό να γίνει το παγκόσμιο μέγαρο της ουτοπίας. Νομίζω πως δεν θα ήμουν μόνο εγώ ευτυχής αν του ΄δίναν το όνομα της «Μεγάλης Ουτοπίας». Είθε το κτίριο αυτό να ξεχωρίζει για την ευελιξία και την κινητικότητά του, την ικανότητά του να δίνει χώρο όχι μόνο σε όλα όσα είναι σήμερα ζωντανά, έστω και στα όνειρα, αλλά και σε όλα εκείνα, για τα οποία θα γεννηθεί αύριο.
Δημοσιεύτηκε στο: Бюллетени Художественной Секции Народного Комиссариата по просвещению. 1920. № 2. С.2-4.
Μετάφραση από τα Ρωσικά Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης©
Δημοσιεύτηκε στο τεύχος # 6 της Στέπας
