Ο Τσέσλαβ Μίλος είναι πραγματικός γιος του αιώνα μας, γιατί σε αυτόν οφείλει την πολλαπλή του ορφάνια. Γεννήθηκε στη χώρα που είχε υποστεί εισβολές και προσαρτήσεις, γράφει στη γλώσσα μιας χώρας του διαμελίστηκε, εξαιτίας της εγγύησης της ανεξαρτησίας της οποίας ξέσπασε ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος. Η πρώτη χώρα είναι η Λιθουανία, η δεύτερη είναι η Πολωνία. Ο Μίλος δεν ζει ούτε στη μία, ούτε στην άλλη. Τριάντα πέντε χρόνια μετά το τέλος του πολέμου με τα χείλη αυτού του ποιητή μιλάει η πολωνική ανεξαρτησία. Έτσι, έστω και μερικώς, εξηγείται εκείνη η δύναμη, η οποία τον έκανε σχεδόν τον μεγαλύτερο ποιητή της εποχή μας.
Η δύναμη όμως της ποιητικής φωνής δεν εξαρτάται από την πραγματική ιστορική εμπειρία, την οποία συχνά ερμηνεύει ως προφητεία της. Η αρχή της δημιουργικής πορείας του Τσέσλαβ Μίλος συνέπεσε με την άνθιση του ευρωπαϊκού εξπρεσιονισμού. Κοιτάζοντας σήμερα την εποχή εκείνη, νιώθεις θαρρείς και η τέχνη των χρόνων εκείνων είχε βγει από τα χρονικά πλαίσια και προβαλλόταν στις ευρασιατικές εσχατιές, υποτάσσοντας το τοπίο και τον ορίζοντα στα επιθανάτια οράματά της. Φυσικά, ο Μίλος πέρασε, θα λέγαμε, από το συνηθισμένο ανατολικοευρωπαϊκό σχολείο, μέρος του οποίου ήταν και η «Εκατόμβη», την οποία προέβλεψε στα ποιήματα που έγραψε στη δεκαετία του 1930. Το γεγονός ότι στη σημερινή Πολωνία τον αντιμετωπίζουν με ασυνήθιστο σεβασμό, τουλάχιστον οι ποιητές και όχι η κυβέρνηση – αναμφίβολα συνδέεται σε κάποιο βαθμό με το προφητικό του χάρισμα.
Η μορφή της ερημωμένης γης στην ποιητική του Τσέσλαβ Μίλος των χρόνων του πολέμου αλλά και της μεταπολεμικής εποχής είναι κατηγορηματικά συμβατική. Απουσιάζουν από αυτή συγκεκριμένα εκατομμύρια συμπατριωτών του. Βαθαίνει ακόμη περισσότερο την αντίδραση του ποιητή απέναντι σε αυτή την τραγωδία, η αίσθηση ότι αυτή έχει συνειδητοποιηθεί, οι θηριωδίες, τις οποίες μπορείς να προβλέψεις, παραλύουν την ικανότητα να θρηνήσεις. Και όμως, στον Τσέσλαβ Μίλος η ποίηση γεννήθηκε από τις σκορπισμένες στάχτες, ποίηση η οποία όχι τόσο υμνεί την οργή και το πένθος, όσο ψιθυρίζει για την ενοχή εκείνων που απέμειναν ζωντανοί.
Η ανυπόφορη αίσθηση ότι ο άνθρωπος δεν είναι ικανός να αναστοχαστεί την εμπειρία του, είναι ένα από τα βασικά θέματα της ποίησης του Μίλος· όσο περισσότερο απομακρύνεται ο άνθρωπος από το παρελθόν του, τόσο λιγότερες είναι οι πιθανότητες να το κατανοήσει. Η συνειδητοποίηση αυτού του πράγματος είναι μια από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις του αιώνα μας. Αν, σύμφωνα με τον Μίλος, τον άνθρωπο τον λυπήθηκε «η καταδίκη της ιστορίας», αυτός βιώνει την ενοχή που επέζησε. Η ποίηση του Τσέσλαβ Μίλος μας διδάσκει πως πρέπει να αντιμετωπίζουμε αυτή την ενοχή. Υμνεί τη ζωή, χωρίς, ωστόσο, να τρέφει αυταπάτες· το εγκώμιο όμως που βγαίνει από έναν μισοστραγγαλισμένο λαρύγγι μπορεί να είναι πολύ πιο εύγλωττο από οποιοδήποτε μπελκάντο. Η τεράστια δύναμη της ποίησης του Τσέσλαβ Μίλος έγκειται στο ότι κατανόησε την αναγκαιότητα της τραγικής προσωδίας, η τραγωδία δε του αιώνα έγκειται στο ότι τροφοδότησε τον ποιητή με την αναγκαία εμπειρία για την έκφρασή της.
Μετάφραση από τα Ρωσικά
Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης
