Βλέποντας την ταραγμένη εποχή μας, όταν η γενική επανάσταση φλέγεται, νιώθουμε πιο ελεύθεροι χωρίς τα περιοριστικά δεσμά και θέτουμε ευθέως το ερώτημα: μέχρι πότε θα εξισωνόμαστε με τις «ιστορικές συνθήκες» (επίτηδες έβαλα την έκφραση αυτή σε εισαγωγικά); Μήπως θα ήταν καλύτερα για μια φορά να διακινδυνεύσουμε και σε κάθε κατηγορηματικό «όχι» της ιστορίας να απαντήσουμε με ένα προκλητικό «ναι»; Η υπάκουη τήρηση της ιστορικής παράδοσης είναι ξένη προς το πνεύμα της εποχή μας. Επιστροφή στο παρελθόν δεν υπάρχει και δεν πρόκειται να υπάρξει: δεν θα υπάρξει γιατί μια τέτοια επιστροφή θα ήταν αντίθεση στην διαρκή επανάσταση, την επανάσταση του πολιτικού και πνευματικού αγώνα, τον οποίο βιώνουμε τώρα.
Σήμερα πρέπει πλέον να καθορίσουμε ποια είναι η θέση μας στον ανεμοστρόβιλο της Επανάστασης. Αυτή έχει πλέον αγγίξει όλα τα πεδία και όλα τα στοιχεία, τόσο της πνευματικής όσο και της υλικής τάξης. Χρειάζεται μια γιγαντιαία δύναμη και ένα πραγματικά σύγχρονο πνεύμα για να ζήσει κανείς στην εποχή μας, από την οποία εξαρτάται το μέλλον. Τι σημαίνει όμως επανάσταση στην τέχνη; Αυτή η επανάσταση δεν εμφανίστηκε μόλις τώρα στον κόσμο. Στην ιστορία της τέχνης απαντώνται μερικά ονόματα επαναστατών καινοτόμων – ζωγράφων, συνθετών, ποιητών. Πολλές φορές με δυσαρέσκεια απέρριψαν την αποστεωμένη τέχνη και έφεραν νέες εποχές. Μόνο όμως η εποχή μας προσφέρει στην τέχνη μια εξαιρετική σταθερότητα· υποδεικνύει με ακρίβεια τους στόχους μας και μας απελευθερώνει από το άχθος των ακαδημαϊκών και των καθηγητών.
Η εποχή μας έβαλε τελεία στα αφελή συμπεράσματα των Ευρωπαίων και των Ρώσων εστέτ σχετικά με το περίκλειστο της τέχνης και του ακατάλυτου των θεμελίων της. Έθεσε τέλος στις επιστημονικές συζητήσεις για το επονομαζόμενο κάλλος της τέχνης, το οποίο υπάρχει καθεαυτό. Έθεσε τέλος σε όλες τις λογοτεχνικές αντιδικίες και τις θανάσιμα πληκτικές συζητήσεις σχετικά με το δόγμα «η τέχνη για την τέχνη». Από τώρα και στο εξής δεν θέλουμε να ξέρουμε τι έχουμε στα χέρια μας ή με ποιο όπλο ετοιμαζόμαστε να σας πλήξουμε. Συνειδητά απορρίπτουμε τους παραδοσιακούς ορισμούς και το νόημα των απλούστερων πραγμάτων: για εμάς δεν είναι τόσο σημαντικό το πως ονομάζεται αυτό ή το άλλο πράγμα και το αν υπάρχει για αυτό μια κοινή ονομασία. Πόσο μπορεί να υπομένει κανείς αυτές τις πληκτικές αντιπαραθέσεις των διανοούμενων σχετικά με το δόγμα «η τέχνη για την τέχνη» που μας έρχεται από το παρελθόν;
Η τέχνη της γενικευμένης Επανάστασης δεν έχει τίποτα κοινό με την «τέχνη για την τέχνη». Δεν έχει τίποτα κοινό με την κλειστή στον εαυτό της τέχνη και με την καλλιτεχνική παραγωγή των μοναχικών. Ήρθε η ώρα να στοχαστούμε το νόημα και την αξία εκείνου που έχουμε συνηθίσει να αποκαλούμε προλεταριακή τέχνη. Δηλώνω πως η κατάσταση στην τέχνη στις μέρες μας δεν χωράει στα πλαίσια της εποχής. Και όσο σήμερα ασχολούμαστε με την οικοδόμηση της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, σταδιακά πλησιάζει το μέλλον, η τέχνη μας εν γένει και η εικαστική τέχνη συγκεκριμένα, ανήκει πλέον σε αυτό το μέλλον.
Μιλώντας για την προλεταριακή τέχνη, συνήθως έχουμε υπόψη μας τα σημαντικά και αδιαμφισβήτητα ιδανικά και στόχους· ποιος μπορεί να της αφαιρέσει ένα τέτοιο «περιεχόμενο»; Στο σημείο αυτό όμως βρίσκουμε το «θέμα» μας. Μήπως πιστεύετε ότι αν ο ζωγράφος απεικονίσει τη ζωή του εργάτη ή του αγρότη και όχι τη ζωή των εντόμων και μάλιστα χωρίς έμπνευση, αυτή είναι η προλεταριακή τέχνη;
Όχι, κανείς δεν μπορεί να με πείσει ότι ο Αντουάν Βαττό, ο ζωγράφος των πλούσιων γιορτών και ο εκλεπτυσμένος μεταρρυθμιστής της εικαστικής τέχνης της εποχής του, είναι λιγότερο σημαντικός από τον Γουστάβ Κουρμπέ, μόνο και μόνο γιατί ο τελευταίος στους πίνακές του απεικόνισε εργάτες και αγρότες. Ωστόσο, η σημερινή τέχνη, όπως και η τέχνη της αυριανής ημέρας, δεν χρειάζεται ένα τέτοιο «περιεχόμενο» και απρόθυμα καταλήγει σε συμβιβασμούς και υποχωρήσεις. Γι’ αυτό και θα πρέπει με ιδιαίτερη προσοχή να προσεγγίσουμε τον ορισμό της προλεταριακής τέχνης. Πριν απ’ όλα θα προσπαθήσουμε να μην κρίνουμε με βάση το ιδεολογικό περιεχόμενο, υπό την συνήθη έννοια αυτού του όρου. Αυτή, συγκεκριμένα, την πλευρά θα πρέπει να την αποκλείσουμε κατηγορηματικά. Δεν πρόκειται να φωνάζουμε με όλη τη δύναμη της φωνής μας: «Κοιτάξτε, κοιτάξτε! Είμαστε κι εμείς εργάτες και αγρότες, παλεύουμε, μαχόμαστε!» Δεν πρόκειται να το υπογραμμίζουμε αυτό στα έργα μας. Ποιον θέλουμε να δούμε; Η φωνή του λαού αναγνωρίζει πάντα την αλήθεια.
Δεν είναι τόσο σημαντικό όσο τολμηροί και ελεύθεροι κι αν είμαστε στα ζητήματα της τέχνης, δεν είμαστε υποχρεωμένοι να στερηθούμε το σημαντικότερο, δηλαδή την αίσθηση του μέτρου. Είναι δικαίωμα και υποχρέωση του καθενός από εμάς.
Η προλεταριακή τέχνη θα γίνει Τέχνη, η οποία, μέσα στην απλότητά της, θα μπορεί κανείς ελεύθερα να την υπονομεύσει διανοητικά και εξωτερικά με το να μην μπορείς να την αποκαλέσεις αλλιώς παρά μόνο «λογοτεχνία». Μπορούμε να ασκούμε όσο θέλουμε κριτική στη ζωή και να την εξετάζουμε υπό διαφορετικές οπτικές γωνίες: μέχρι να ξεριζώσετε τα υπολείμματα του παρελθόντος, δεν πρόκειται να προκύψει τίποτα το προλεταριακό ούτε στη ζωή σας, ούτε στην τέχνη σας. Αν όμως γίνει αυτή η ρήξη – και αυτό δεν πρόκειται να συμβεί με την έκδοση ενός διατάγματος – η τέχνη θα πάψει να εικονογραφεί απλά και να υπηρετεί. Και δεν είναι σημαντικό το τι δείχνει ο ποιητής, ο μουσικός, ο ζωγράφος: υψικαμίνους εργοστασίων ή μια φλούδα πορτοκαλιού, – αρκεί να κατανοήσετε ότι αν δεν σας συγκλονίζει αυτό το έργο, τότε η αξία του είναι μηδενική.
Έχουν δίκιο οι σύντροφοί μας στο Πέτρογκραντ, όταν δηλώνουν: η προλεταριακή τέχνη δεν είναι η τέχνη για τους προλεταρίους ούτε η τέχνη περί τους προλετάριους. Ας θυμίσουμε για άλλη μια φορά και για πάντα: είναι η τέχνη των προλεταρίων ζωγράφων. Στον προλετάριο ζωγράφο το δημιουργικό χάρισμα συνδυάζεται με την προλεταριακή συνείδηση. Αυτό σημαίνει πως τόσο ο ίδιος όσο και το ταλέντο του, ανήκουν στην κολεκτίβα. Σε αντίθεση με τον αστό ζωγράφο, ο οποίος είναι υποχρεωμένος να κολακεύει το γούστο του πλήθους, ο προλεταριακός ζωγράφος μονίμως μάχεται με την ρουτίνα και οδηγεί τις μάζες.
Επαναλαμβάνω: δεν μας αγγίζουν τα έργα, τα οποία δείχνουν τον ηρωικό αγώνα και τη ζωή των εργατών και των αγροτών, δεν νιώθουμε την ανάσα των θεμελιωδών νόμων της νέας τέχνης στα έργα αυτά.
Να γιατί εμείς, οι προλεταριακοί ζωγράφοι, περισσότερο απ’ όλα εκτιμούμε την πλαστική γλώσσα. Η άρνησή μας να αποδεχτούμε το «θέμα» και το «περιεχόμενο» είναι σταθερή. Αλύπητα απορρίπτουμε την τέχνη που περιέχει το 2+2=4, το πιο οικείο και κατανοητό στο πλήθος. Αυτή η τέχνη είναι ανάξια της εποχή μας.
Της αντιπαραθέτουμε την βούλησή μας στην πράξη και την ασυγκράτητη εσωτερική μας φωνή. Θα είναι η φωνή των στασιαστών όλου του κόσμου, των αιώνιων χαλαστήδων και δημιουργών της νέας ζωής και πολιτισμού, αλλά αυτή θα είναι και η πιο πειθαρχημένη φωνή, τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά. Προσπαθήστε όμως να πετύχετε την μέγιστη δυνατή παραγωγικότητα και εκφραστικότητα. Αναφορικά με το θέμα στη συνήθη ερμηνεία αυτής της λέξης, να μην σκεφτείτε καν από που προέρχεται, δεν μας αξίζει. Ποιος πρώτος τον λίθον βαλέτω γι’ αυτό; Μόνο εκείνος που δεν είναι ικανός να νιώσει το μέλλον, στο οποίο ήδη ζούμε. Μια για πάντα θα σταματήσουμε να ρωτάμε: «Γιατί; Για ποιο λόγο;» Αν η τροφή που σας προτείνουν είναι επιβλαβής, τότε φωνάξτε με τόλμη: «Πάρτε την από μπροστά μου, είναι επιβλαβής για την υγεία μου». Εδώ όμως, απεναντίας, σας προτείνουν την τροφή της νέας επαναστατικής τέχνης, η οποία είναι αναγκαία για την διατήρηση κάθε τι ζωντανού πάνω στη γη. Και θα ήταν λάθος, ειρωνευόμενοι, να αποκαλέσουμε την τέχνη των ημερών μας «τέχνη για τους φτωχούς».
Ας μη μας στεναχωρεί το γεγονός ότι είμαστε μειοψηφία και πως κανείς, θα λέγαμε, δεν μας καταλαβαίνει. Αν η μειοψηφία μας αντιμετωπίζει με ειλικρινή ενθουσιασμό, δεν πειράζει που η πλειοψηφία ανίκανη να κατανοήσει βιάζεται να μας απορρίψει. Σε αυτή την περίπτωση θα τους φωνάξουμε στο κατόπι: «Δεν πειράζει, έτσι κι αλλιώς θα επιστρέψετε σ’ εμάς!» Από την εποχή της δύσης της αρχαιοελληνικής κουλτούρας ήμασταν πάντα μειοψηφία. Το να είσαι μειοψηφία στην τέχνη, πάει να πει ότι επιβεβαιώνεις την αυθεντικότητά της. Δεν θα κρατήσει όμως για πολύ αυτό. Δεν τραντάζεται άδικα η γη! Και οι μελλούμενες ημέρες θα σαρώσουν όλες τις αμφιβολίες και την αμοιβαία έλλειψη κατανόησης.
Θα ζήσουμε μέχρι την ημέρα των αλλαγών!
Θα είστε μαζί μας!
Μαζί μας θα αφυπνιστεί ο νέος κόσμος!
Αυτός ο κόσμος θα σας υποχρεώσει να μας καταλάβετε – και θα το κάνετε!
Δημοσιεύτηκε στη συλλογή «Επαναστατική τέχνη», η οποία εκδόθηκε στο Βίτεμπσκ το 1919.
Μετάφραση από τα Ρωσικά Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης©
Δημοσιεύτηκε στο τεύχος # 5 της Στέπας
