Επιστολή 41η
Φροντίζουμε την υγεία μας και την υγεία των άλλων, ακολουθούμε μία υγιεινή διατροφή, μας ενδιαφέρει ο αέρας και το νερό να είναι καθαρά, αμόλυντα. Η μόλυνση του περιβάλλοντος αρρωσταίνει τον άνθρωπο, απειλεί τη ζωή του, είναι μία απειλή για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Όλοι γνωρίζουν εκείνες τις τεράστιες προσπάθειες που κάνει το κράτος μας, άλλες χώρες, επιστήμονες, πολιτικοί, προκειμένου να αποφευχθεί η μόλυνση της ατμόσφαιρας, των ταμιευτήρων νερού, οι θάλασσες, τα ποτάμια, τα δάση. Το ίδιο ισχύει για την προστασία της πανίδας του πλανήτη, την προστασία των δρυμών για τα αποδημητικά πουλιά, των φωλιών για τα θαλάσσια ζώα. Η ανθρωπότητα δαπανάει δισεκατομμύρια όχι μόνο για να μην πνιγεί, να μην χαθεί, αλλά και για να προστατεύσει τη φύση που μας περιβάλλει, η οποία δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα της αισθητικής και ηθικής αναψυχής. Η ιαματική δύναμη του περιβάλλοντος είναι γνωστή.
Η επιστήμη που ασχολείται με την προστασία και την αποκατάσταση του περιβάλλοντος, ονομάζεται Οικολογία. Σήμερα πια η Οικολογία διδάσκεται στα πανεπιστήμια.
Η Οικολογία όμως δεν μπορεί να περιοριστεί μόνο στον στόχο της προστασίας του περιβάλλοντος. Ο άνθρωπος δεν ζει μόνο στο φυσικό περιβάλλον, αλλά και στο περιβάλλον που δημιούργησε ο πολιτισμός των προγόνων του και ο ίδιος. Η προστασία του πολιτιστικού περιβάλλοντος είναι στόχος εξίσου σημαντικός με την προστασία του περιβάλλοντος. Αν το περιβάλλον χρειάζεται στον άνθρωπο για τη βιολογική του ζωή, τότε το πολιτισμικό περιβάλλον είναι εξίσου αναγκαίο για την πνευματική, ηθική ζωή, για την «πνευματική του εγκατάσταση», για το δέσιμό του με τα πατρογονικά εδάφη, την τήρηση των διδαχών των προγόνων, για την ηθική του αυτοπειθαρχία και κοινωνικότητα. Βέβαια, το ζήτημα της ηθικής οικολογίας όχι μόνο δεν με μελετάται σήμερα, αλλά δεν έχει καν τεθεί. Μελετώνται μεμονωμένα είδη πολιτισμού και τα κατάλοιπα του πολιτισμικού παρελθόντος, τα ζητήματα της αποκατάστασης και συντήρησης των μνημείων, όχι όμως η ηθική σημασία και επίδραση στον άνθρωπο του συνολικού πολιτισμικού περιβάλλοντος, η δύναμη της επιρροής του.
Ως προς το την παιδαγωγική επίδραση που έχει στον άνθρωπο το πολιτισμικό περιβάλλον όμως, δεν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία.
Δεν χρειάζεται να αναζητήσουμε επί μακρόν παραδείγματα. Μετά τον πόλεμο στο Λένινγκραντ επίστρεψε μόλις το 20% του προπολεμικού του πληθυσμού και παρόλα αυτά, όσοι γύρισαν ξανά στην πόλη πολύ γρήγορα απέκτησαν εκείνα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στη συμπεριφορά τους, για τα οποία στ’ αλήθεια είναι υπερήφανοι οι κάτοικοι αυτής της πόλης. Ο άνθρωπος διαπαιδαγωγείται στο πολιτισμικό του περιβάλλον χωρίς να το συνειδητοποιεί. Τον διαπαιδαγωγεί η ιστορία, το παρελθόν. Το παρελθόν του ανοίγει ένα παράθυρο στον κόσμο, και όχι μόνο παράθυρο, αλλά και πόρτα ή ακόμη πύλες, πύλες θριάμβου. Να ζει εκεί όπου έζησαν ποιητές και πεζογράφοι της μεγάλης ρωσικής λογοτεχνίας, να ζει εκεί όπου έζησαν μεγάλοι κριτικοί της λογοτεχνίας και φιλόσοφοι, καθημερινά να αφομοιώνει εικόνες, οι οποίες με τον ένα ή τον άλλο τρόπο βρήκαν την αντανάκλασή τους στα μεγάλα έργα της ρωσικής λογοτεχνίας, να επισκεφτεί σπίτια-μουσεία, δηλαδή σταδιακά να εμπλουτίζεται σταδιακά.
Οι δρόμοι, οι πλατείες, τα κανάλια, συγκεκριμένα σπίτια, τα πάρκα, θυμίζουν, θυμίζουν, θυμίζουν… Διακριτικά και χαλαρά οι εικόνες του παρελθόντος γίνονται μέρος του πνευματικού κόσμου του ανθρώπου, και ο άνθρωπος με ανοιχτή ψυχή εισέρχεται στο παρελθόν. Μαθαίνει να σέβεται τους προγόνους και θυμάται με τη σειρά του ό,τι πρέπει να μεταδώσει ως χρήσιμο στους απογόνους. Το παρελθόν και το μέλλον γίνονται οικεία για τον άνθρωπο. Αρχίζει να διδάσκεται στην υπευθυνότητα, την ηθική υπευθυνότητα ενώπιον των ανθρώπων του παρελθόντος και ταυτόχρονα ενώπιον των ανθρώπων του μέλλοντος, για τους οποίους το παρελθόν θα είναι εξίσου σημαντικό, όσο και για εμάς, και τότε ίσως, με την γενικότερη άνοδο του πολιτισμού και τον πολλαπλασιασμό των πνευματικών αναγκών, ίσως να είναι και σημαντικότερο. Το ενδιαφέρον για το παρελθόν είναι συνάμα και ενδιαφέρον για το μέλλον…
Το να αγαπάς την οικογένειά σου, τις αναμνήσεις σου από την παιδική ηλικία, το σπίτι σου, το σχολείο σου, το χωριό σου, την πόλη σου, τη χώρα σου, τον πολιτισμό και τη γλώσσα σου, ολόκληρο τον πλανήτη, είναι αναγκαίο, απολύτως αναγκαίο για την ηθική καταστάλαξη του ανθρώπου. Ο άνθρωπος δεν είναι ένα φυτό της στέπας στην άκρη του λιβαδιού, το οποίο ο φθινοπωρινός αέρας θα παρασύρει.
Αν ένας άνθρωπος δεν συνηθίζει έστω και σε αραιά διαστήματα να κοιτάζει παλιές φωτογραφίες των γονέων του, δεν τιμά τη μνήμη τους, έτσι όπως την κληροδότησαν στον κήπο που έφτιαξαν, στα πράγματα που τους ανήκαν, δεν τους αγαπάει. Αν ο άνθρωπος δεν αγαπάει τα παλιά κτίρια, τους παλιούς δρόμους, ακόμη κι αν είναι άσχημα, σημαίνει ότι δεν αγαπάει την πόλη του. Αν ο άνθρωπος είναι αδιάφορος για τα μνημεία της ιστορίας της χώρας του, πάει να πει πως είναι αδιάφορος για τη χώρα του.
Έτσι λοιπόν, η Οικολογία έχει δύο μέρη: τη βιολογική οικολογία και την πολιτιστική οικολογία ή ηθική. Η μη τήρηση των νόμων της πρώτης μπορεί να οδηγήσει στο θάνατο του ανθρώπου, η μη τήρηση των νόμων της δεύτερης οδηγεί στον ηθικό θάνατο του. Ανάμεσα τους δεν υπάρχει χάσμα. Πού βρίσκεται το όριο ανάμεσα στη φύση και τον πολιτισμό; Μήπως στο φυσικό περιβάλλον της κεντρικής Ρωσίας δεν υπάρχει η παρουσία της ανθρώπινης εργασίας;
Στον άνθρωπο δεν χρειάζεται απλά ένα κτίριο, μα ένα κτίριο σε ένα συγκεκριμένο σημείο. Γι’ αυτό και η προστασία τόσο του μνημείου, όσο και της τοποθεσίας, πρέπει να γίνει ταυτόχρονα και όχι ξεχωριστά. Πρέπει να προστατεύουμε το κτίσμα αλλά και τον τόπο, ώστε να διατηρούμε και το ένα και το άλλο μέσα στη ψυχή μας. Ο άνθρωπος είναι πλάσμα ηθικά κατασταλαγμένο, ακόμη κι όταν είναι νομάς∙ βλέπεται μετακινούνταν πάντα σε συγκεκριμένους τόπους. Ακόμη και ο νομάς είχε «συγκεκριμένους τόπους εγκατάστασης» στα εδάφη των ελεύθερων μετακινήσεών τους. Μόνο ο ανήθικος άνθρωπος δεν μπορεί να μείνει σε ένα σημείο και είναι ικανός να καταστρέψει την εγκατάσταση των άλλων.
Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στην οικολογία της φύσης και την οικολογία του πολιτισμού. Αυτή η διαφορά δεν είναι μόνο μεγάλη και ριζικά διαφορετική.
Ως ένα βαθμό οι απώλειες στη φύση είναι επανορθώσιμες. Μπορούμε να καθαρίσουμε τα μολυσμένα ποτάμια και θάλασσες∙ μπορούμε να αποκαταστήσουμε τα δάση, τους δρυμούς των ζώων κ.λπ. Φυσικά, όλα αυτά αν δεν έχουμε ξεπεράσει το γνωστό όριο, αν δεν έχει εξοντωθεί το ένα ή το άλλο είδος ζώων ολοκληρωτικά, αν δεν έχει χαθεί για πάντα η μία ή η άλλη ποικιλία φυτών. Βλέπετε, καταφέραμε να αποκαταστήσουμε τους πληθυσμούς των βισώνων στον Καύκασο και στον δρυμό του Μπελοβάσκι, και μάλιστα να τους εγκαταστήσουμε στην οροσειρά Μπεσκίντι στα Καρπάθια, εκεί όπου δεν ζούσαν παλιά. Η φύση βοηθάει τον άνθρωπο σε αυτό του το έργο, γιατί είναι «ζωντανή». Έχει την ικανότητα για αυτοκάθαρση, για αποκατάσταση της διαταραγμένης από τον άνθρωπο ισορροπίας. Αυτή είναι που επουλώνει τα τραύματα που απόκτησε από έξωθεν παρέμβαση: τις πυρκαγιές, την αποψίλωση, τη δηλητηριώδη σκόνη, τα απόβλητα ύδατα…
Τελείως διαφορετικά όμως είναι τα πράγματα με τα μνημεία του πολιτισμού. Η απώλειά τους είναι ανεπανόρθωτη, γιατί τα μνημεία του πολιτισμού είναι πάντα ατομικά, συνδέονται πάντα με μία συγκεκριμένη εποχή, με συγκεκριμένους τεχνίτες. Κάθε μνημείο που καταστρέφεται, καταστρέφεται για πάντα, παραμορφώνεται για πάντα, τραυματίζεται για πάντα. Είναι απολύτως ανυπεράσπιστο, δεν μπορεί να αποκαταστήσει εαυτόν.
Μπορούμε να δημιουργήσουμε μακέτες των κατεστραμμένων κτιρίων, όπως έγινε, για παράδειγμα, στη Βαρσοβία, δεν μπορούμε όμως να αποκαταστήσουμε το κτίριο ως «ντοκουμέντο», ως «μάρτυρα» της εποχής που κτίστηκε. Κάθε μνημείο του παρελθόντος που κατασκευάζεται εξ αρχής στερείται αυτού ακριβώς του χαρακτηριστικού «δεν είναι ντοκουμέντο». Είναι απλά για το «θεαθείναι». Από τους νεκρούς απομένουν μόνο τα πορτραίτα τους. Τα πορτραίτα αυτά όμως δεν μιλούν, δεν ζουν. Για ορισμένες συνθήκες τα «νεόδμητα» έχουν νόημα, μα με την πάροδο του χρόνου και αυτά γίνονται «ντοκουμέντα» της εποχής, της εποχής της δημιουργίας τους. Το Στάροε Μέστο ή ο δρόμος Νόβι Σβετ στη Βαρσοβία θα μείνουν για πάντα ντοκουμέντα του πατριωτισμού του πολωνικού λαού στα μεταπολεμικά χρόνια.
Το «απόθεμα» των μνημείων του πολιτισμού, το «απόθεμα» του πολιτισμικού περιβάλλοντος είναι άκρως περιορισμένο στον κόσμο και εξαντλείται με ταχύτητα η οποία αυξάνει διαρκώς. Η τεχνολογία, η οποία και η ίδια είναι προϊόν του πολιτισμού, μερικές φορές ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για την απονέκρωση του πολιτισμού παρά για την επιμήκυνση της ζωής του. Οι μπουλντόζες, οι εκσκαφείς, οι γερανοί, όλα αυτά τα μηχανήματα που χειρίζονται άνθρωποι που δεν σκέφτονται, που δεν είναι ενημερωμένοι, μπορούν να προκαλέσουν ζημιά σε εκείνο που δεν έχει ακόμη ανακαλυφθεί στη γη και σε εκείνο που βρίσκεται στη γη και έχει ήδη υπηρετήσει τον άνθρωπο. Ακόμη και αυτοί οι συντηρητές, οι οποίοι εργάζονται μερικές φορές σύμφωνα με τις δικές τους, ανεπαρκώς τεκμηριωμένες θεωρίες ή σύμφωνα με τις σύγχρονες τους απόψεις περί κάλλους, γίνονται σε μεγαλύτερο βαθμό καταστροφείς των μνημείων του παρελθόντος απ’ ότι οι προστάτες τους. Καταστρέφουν μνημεία και οι πολεοδόμοι, ιδιαίτερα όταν δεν έχουν ακριβείς και πλήρεις ιστορικές γνώσεις.
Διαρκώς τα πράγματα χειροτερεύουν για τα πολιτιστικά μνημεία στη γη, όχι γιατί δεν φτάνει η γη, αλλά γιατί οι οικοδόμοι αρπάζουν τα παλιά μέρη, τα κατοικημένα, τα οποία δείχνουν ιδιαίτερα όμορφα και γοητευτικά για τους πολεοδόμους.
Στους πολεοδόμους, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο, χρειάζονται γνώσεις οικολογίας του πολιτισμού. Για το λόγο αυτό θα πρέπει να αναπτυχθεί το επιστημονικό πεδίο της τοπικής ιστορίας, πρέπει να διαδοθεί και να διδάσκεται, ώστε με βάση αυτό να επιλύονται τα τοπικά οικολογικά προβλήματα. Τα πρώτα χρόνια μετά την Μεγάλη Οκτωβριανή σοσιαλιστική επανάσταση η τοπική ιστορία ως επιστημονικό πεδίο γνώριζε ραγδαία άνθιση, στη συνέχεια όμως έπεσε σε μαρασμό. Πολλά μουσεία τοπικής ιστορίας έκλεισαν. Ωστόσο σήμερα, το ενδιαφέρον για την τοπική ιστορία αναθερμάνθηκε με ιδιαίτερη ορμή. Η τοπική ιστορία διδάσκει την αγάπη για τον τόπο σου και προσφέρει εκείνες τις γνώσεις, χωρίς τις οποίες είναι αδύνατη η προστασία των μνημείων του πολιτισμού.
Δεν μπορούμε να αποδώσουμε απολύτως την ευθύνη για περιφρόνηση του παρελθόντος σε άλλους ή απλά να ελπίζουμε πως με την προστασία του πολιτισμού του παρελθόντος θα ασχοληθούν ειδικοί κρατικοί οργανισμοί και πως αυτό «είναι δική τους δουλειά» και όχι δική μας. Εμείς οι ίδιοι πρέπει να είμαστε καλλιεργημένοι, πολιτισμένοι, με αγωγή, να καταλαβαίνουμε την ομορφιά και να είμαστε αγαθοί – ειδικά αγαθοί και ευγνώμονες στους προγόνους μας, οι οποίοι δημιουργήσουν για εμάς και τους απογόνους μας όλη αυτή την ομορφιά, την οποία έχουμε – αυτή και όχι κάποια άλλη – ως στήριγμα για να αναγνωρίσουμε, αποδεχτούμε τον ηθικό της κόσμο, να διαφυλάξουμε και προστατεύσουμε ενεργά.
Κάθε άνθρωπος είναι υποχρεωμένος να γνωρίζει μέσα σε ποια ομορφιά και με ποιες ηθικές αρχές ζει. Δεν μπορεί να είναι επηρμένος και αγενής απορρίπτοντας τον πολιτισμό του παρελθόντος αδιάκριτα και χωρίς «κρίση».
Ο καθένας είναι υποχρεωμένος να καταβάλει κάθε προσπάθεια για την προστασία του πολιτισμού.
Υπεύθυνοι για όλα αυτά είμαστε εμείς και όχι κάποιος άλλος, δεν μπορούμε να είμαστε αδιάφοροι για το παρελθόν μας. Είναι δικό μας και ανήκει σε όλους.
Μετάφραση από τα Ρωσικά Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης©
