Ο έλληνας ποιητής εξ Αλεξανδρείας Κωνσταντίνος Καβάφης γεννήθηκε το 1863 και πέθανε το 1933. Γόνος της σχεδόν πιο κοσμοπολίτικης πόλης του κόσμου, από νεαρή ηλικία αιχμαλωτίστηκε από τη γαλλική ποίηση και θήτευσε σε πολλούς τεχνίτες της, αρχής γενομένης από τον Θεόφιλο Γκωτιέ. Κατά πάσα πιθανότητα, θα είχε την μοίρα του ερασιτέχνη, του εραστή και του επιγόνου, αν η επιθυμία του να ορίσει την ποίηση με τους κανόνες μίας ιδιαίτερης αισθητικής, η οποία προϋπόθετε μία οριακή ένταση του λόγου και μάλιστα με κόστος το επονομαζόμενο νόημα. Μόνο όταν έφτασε στην ηλικία της ωριμότητας κατάφερε να απελευθερωθεί από αυτόν τον δεκαπλασιασμένο από σκληρές τιμωρίες ζυγό. Το κατάφερε, καθορίζοντας τον προσωπικό του στόχο και προσεγγίζοντάς τον με πρωτόγνωρη, εξωλογοτεχνική πλευρά: θεωρώντας εαυτό κρίκο και απόγονο της ελληνιστικής παράδοσης. Η ποίησή του εξελίχθηκε από τους στοχασμούς πάνω σε ολόκληρο τον ελληνικό πολιτισμό ως ένα ενιαίο σύνολο, είτε επρόκειτο για το αρχιπέλαγος, την Ασία, την Αφρική ή την Ιταλία. Δεν θυσίασε την αλεξανδρινή του λεπτότητα, τον εκλεκτικισμό και την παρακμιακή του διάθεση προς χάρη της διαβόητης υγείας. Απεναντίας, τα μετέτρεψε σε όπλα, σε ευαίσθητο ραντάρ, με τη βοήθεια του οποίου μεταφερόταν στη ζωή ανθρώπων διαφορετικών εποχών. Προφανώς, πιο ισχυρή από ο,τιδήποτε άλλο ήταν η γοητεία που ασκούσε πάνω του το λυκόφως του ελληνισμού και το Βυζάντιο. Έτσι έγραψε τα ποιήματά του, τα ποιήματα του ανθρώπου που αναδεικνύει από τα παλιά χρονικά τις λησμονημένες ή αγνοημένες σκηνές, εντάσσεται σε αυτές, μιλάει με τη φωνή τους και σε αυτή τη φόρμα στοχάζεται για τον άνθρωπο καθεαυτό, τον αιώνιο και ασύλληπτο άνθρωπο, ο οποίος ποτέ δεν μένει ο ίδιος, αλλά και δεν αναγεννιέται με κάθε νέα ημέρα του ημερολογίου.
Κάθε σχεδόν ποίημα του Καβάφη είναι μία μικρή νουβέλα ή ένα μικρό δράμα. Αυτό σημαίνει πως δεν είναι «καθαρή» ποίηση, ανυπεράσπιστη στις μομφές ότι είναι πρόζα, στο βαθμό που η κατάβαση στο γλωσσικό υπόγειο, η εκτόξευση σπιθών από τη σύγκρουση των λέξεων και όλοι οι τελετουργικοί σπασμοί της πρωτοπορίας τις είναι αλλότριες. Η γλώσσα υπηρετεί την συντομότερη δυνατή διατύπωση της ουσίας, γιατί δεν θέλει να αντιπαρατεθεί στο νόημα, και υποτάσσεται σε εκείνους τους κανόνες που έχει ο καθημερινός λόγος στον σκηνικό μονόλογο, τον οποίο πρέπει να πει ο ηθοποιός.
Ως γνωστό στην τέχνη, δεν υπάρχουν απόλυτοι νεωτερισμοί. Υπάρχουν απλά ρυάκια που χύνονται στο ποτάμι, αυτά βγαίνουν στην επιφάνεια, χάνονται στα βάθη, επανεμφανίζονται. Η γαλλική ποίηση στο μεταίχμιο των αιώνων προσπάθησε πολλά φορές να υπερβεί την υποκειμενικότητα του «Εγώ» του δημιουργού σε βάρος του μονολόγου των ηρώων, στους οποίους ενώνονται ο συγγραφέας και ο ήρωας. Στην αγγλοσαξωνική ποίηση, η οποία εν γένει συχνά είναι δάνεια από τους Γάλλους, προετοίμασε καλά στο έδαφος ο Ρόμπερτ Μπράουνινγκ, ο οποίος εισήγαγε τον λυρισμό των δρώντων προσώπων. Φυσικά, στους αγγλοσάξωνες είναι ένας από τα ρεύματα, μα είναι αρκούντως ισχυρό (θα αναφέρω τον Έντγκαρ Λι Μάστερς) και πολύμορφο. Θα έρθει ο καιρός, όταν κάποιος θα γράψει για την σχέση του Μπρόουνινγκ και του Νόργουϊντ, όχι όμως για την αμοιβαία επιρροή, η οποία δεν υπήρξε, αλλά για την κοινή και στους δύο σημασία της ιστορίας, η οποία διευρύνει τα όρια του «Εγώ» του δημιουργού. Ο ελληνο-ρωμαϊκός χριστιανικός κόσμος διαδραμάτιζε για τον Νόργουϊντ τον ίδιο ρόλο που διαδραμάτιζε η Ιταλία για τον Μπράουνινγκ και η ελληνική Μεσόγειος για τον Καβάφη.
Γνώρισα πρόσφατα την ποίηση του Καβάφη. Η φήμη του δεν καθιερώθηκε αμέσως στην Ελλάδα και με μεγάλη καθυστέρηση πέρασε τα σύνορά της. Είναι σαν να συνάντησα ένα παλιό μου γνωστό. Εξάλλου, χαρούμενα συναντάς κάθε ένα που σε πείθει για την αλήθεια του, κι εγώ από καιρό υποστήριζα την έξοδο του ποιητή σε μεγαλύτερους ορίζοντες, ως μία από τις δυνατότητες και από το σαράντα τρία προσπάθησα στο μέτρο των δυνάμεών μου να την αξιοποιήσω στην πράξη. Ομολογώ, μετάφρασα τον Καβάφη από αγγλικές μεταφράσεις. Αν όμως λάβουμε υπόψη το πως ο ίδιος αντιμετωπίζει τη γλώσσα, τότε αυτό, σε σύγκριση με άλλους πιο απορροφημένους από τον λόγο, ποιητές, είναι ένα αμάρτημα συγχωρητέο.
Μπέρκλεϋ 1961
Μετάφραση από τα Ρωσικά
Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης©
