του Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη
Χώρα ουσιαστικά τεχνητή η σημερινή Ουκρανία, προέκυψε από το μοίρασμα της Πολωνίας με βάση το Σύμφωνο Μόλοτοφ – Ρίμπεντροπ του 1938. Ένα τμήμα της, οι κεντρικές και ανατολικές περιοχές της χώρας, ανήκαν εξ αρχής στην ΕΣΣΔ και υπήρξαν το θέατρο των επιχειρήσεων του Κόκκινου στρατού κατά της Λευκής Φρουράς αλλά και των δυνάμεων της Αντάντ κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου που ακολούθησε τα τραγικά γεγονότα του 1917.
Συστατικό στοιχείο της ΕΣΣΔ η Ουκρανική ΣΣΔ, δεύτερη σε πληθυσμό ενωσιακή δημοκρατία, ήταν πάντα ένα τεράστιο πειραματικό εργαστήριο αναφορικά με τη λεγόμενη «εθνική πολιτική» της σοβιετικής εξουσίας. Με πληθυσμό κατά βάση σλαβικής καταγωγής, με γλώσσα σλαβική και πολύ κοντά στη ρωσική, η Ουκρανία ήταν και παραμένει μέχρι σήμερα, αυτό που οι Ρώσοι αποκαλούν «εγγύς εξωτερικό».
* * *
Η ιστορία της Τουφεκισμένης Αναγέννησης, για την οποία ο αναγνώστης θα διαβάσει παρακάτω, είναι μια ιδιαίτερη σελίδα στην ιστορία της ουκρανικής λογοτεχνίας, αλλά και της Σοβιετικής Ένωσης.
Η εποχής της Τουφεκισμένης Αναγέννησης είναι μια σύντομη, σχετικά, χρονική περίοδος που καλύπτει τη δεκαετία του 1920 και τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1930. Είναι τα χρόνια της εμφάνισης ενός μεγάλου πλήθος καλλιτεχνών, παράτολμων καινοτομικών πειραμάτων και ασυμβίβαστων καλλιτεχνικών έργων. Πολλοί ισχυρίζονται, – και μάλλον έχουν δίκιο, – πως σε φυσιολογικές συνθήκες το έργο αυτής της περιόδου θα ήθελε έναν αιώνα για να παραχθεί.
Η τραγωδία είναι ότι όλοι οι εκπρόσωποι της Τουφεκισμένης Αναγέννησης έπεσαν θύματα των διώξεων του ολοκληρωτικού καθεστώτος. Αναζητώντας πληροφορίες βιογραφικού χαρακτήρα, συνήθως, ο αναγνώστης καταλήγει στο πιστοποιητικό θανάτου, όπου ως αιτία αναφέρεται «Τουφεκισμός», «Θάνατος στην εξορία», «Αυτοκτόνησε». Οι ελάχιστοι που γλίτωσαν από την κρεατομηχανή του σταλινικού ζόφου, δεν κατάφεραν ποτέ πια να δημιουργήσουν με τέτοια τόλμη και αυθεντικότητα, όπως τα χρόνια της θυελλώδους δημιουργίας τους.
Με τίτλο «Τουφεκισμένη Αναγέννηση» κυκλοφόρησε στην ουκρανική, αλλά και ρωσική γλώσσα, μια ειδική έκδοση, στην οποία περιλαμβάνονται απόρρητα έγγραφα της KGB, τα οποία είχαν αποχαρακτηριστεί αμέσως μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Το βιβλίο αυτό αναφέρεται σε όλους εκείνους που τσάκισε ή εξόντωσε ο ολοκληρωτισμός. Είναι ένα βιβλίο μνήμης για τους ανθρώπους που περιφρόνησαν τον τρόμο και στις πιο σκοτεινές εποχές της πατρίδας τους βρήκαν το θάρρος να μιλήσουν για την αλήθεια. Μια ολόκληρη γενιά πνευματικών ανθρώπων εκτελέστηκε, στερώντας από το ουκρανικό έθνος πολύτιμες δυνάμεις για την ανάπτυξή του.
* * *
Ο Γιεβγκένι Πλούζνικ (1898 – 1936) γεννήθηκε στην περιοχή του Κυβερνείου του Βορόνεζ. Φοίτησε στο Γυμνάσιο του Βορόνεζ από το οποίο τον απέβαλαν για συμμετοχή σε παράνομες οργανώσεις. Στη συνέχεια μετακόμισε οικογενειακώς στην περιοχή της Πολτάβα, απ’ όπου καταγόταν ο πατέρας του. Το 1921 γίνεται δεκτός στο Μουσικό – Δραματικό Ινστιτούτο του Κιέβου, με σκοπό να γίνει ηθοποιός. Τα σχέδια του όμως ματαιώνονται καθώς παθαίνει φυματίωση, πράγμα που τον υποχρεώνει συχνά – πυκνά να διακόπτει τις σπουδές του και να πηγαίνει για θεραπεία σε σανατόρια. Για να επιβιώσει αναγκάζεται να παραδίδει μαθήματα και να κάνει μεταφράσεις. Ταυτόχρονα αρχίζει να γράφει ποίηση. Τα πρώτα του έργα δημοσιεύτηκαν το 1924, ενώ η πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο «Ημέρες» κυκλοφόρησε το 1926 και η δεύτερη με τίτλο «Πρώιμη άνοιξη» το 1927. Προσωπικότητα ανήσυχη είχε πολυσχιδή δραστηριότητα. Στη γραφίδα αυτού του νέου ανήκουν θεατρικά έργα και κινηματογραφικά σενάρια. Ο ίδιος συμμετείχε ενεργά στη λογοτεχνική ομάδα «Λάνκα» μαζί με άλλους ουκρανούς διανοούμενους όπως ο Βαλεριάν Πιντμογκίλνι, ο Γκριγκόρι Κοσίνκα, ο Μπορίς Αντόνενκο – Νταβίντοβιτς, ο Ιβάν Μπαγκριάνιν κ.α.
Η δράση, λογοτεχνική και πολιτική, νωρίς τράβηξε την προσοχή των οργάνων του σταλινικού καθεστώτος. Το 1934 ο ποιητής συλλαμβάνεται με την κατηγορία ότι ανήκε σε μια ανύπαρκτη εθνικιστική τρομοκρατική οργάνωση. Καταδικάστηκε σε θάνατο δια τουφεκισμού. Η ποινή του όμως μειώθηκε σε μακροχρόνιο εγκλεισμό σε στρατόπεδο πολιτικής αναμόρφωσης δια καταναγκαστικής εργασίας. Ο τόπος εγκλεισμού ήταν ο τόπος μαρτυρίου εκατοντάδων χιλιάδων κρατουμένων στα νησιά Σολοβκί. Λίγο μετά τη μεταγωγή του εκεί, η φυματίωση τον οδηγεί στο θάνατο.
Αναδιφώντας τον φάκελο του Πλούζνικ, έχει τρομακτικό, κυριολεκτικά, ενδιαφέρον, η ανάγνωση των εκθέσεων των πληροφοριοδοτών του καθεστώτος. Έτσι για παράδειγμα, στην έκθεση του πληροφοριοδότη με το ψευδώνυμο «Δημοσιογράφος» από 12/2/1934 μαθαίνουμε για τον τρόπο με τον οποίο αντέδρασε η κολλεκτίβα των συγγραφέων του Κιέβου στην ομιλία κάποιου Στσουπάκ, ο οποίος ανέλυσε την εισήγηση του Ι. Β. Στάλιν στο 17ο συνέδριο του ΚΚΣΕ.
«Δεν καταλαβαίνω πως ξεκίνησε αυτή η μόδα να κάνουμε εγκωμιαστικούς ακάθιστους στον Στάλιν. Προς τι αυτά τα πληκτικά εγκωμιαστικά επίθετα: ο αγαπημένος μαθητής του Λένιν… «ο αετός των ορέων», «ο κρατήρας του ηφαιστείου», «ο ήλιος της Σοβιετικής Ένωσης» κλπ. Ποιος χρειάζεται όλα αυτά τα κολακευτικά και φιλόδοξα λόγια;»
Από την έκθεση του «Δημοσιογράφου» από 3/2/1934 για την «ομάδα των δυσαρεστημένων».
«Μεταξύ των συγγραφέων της κολλεκτίβας του Κιέβου υπάρχει μια ομάδα ανθρώπων, κοινό σημείο των οποίων είναι οι πολιτικές τους απόψεις και η εχθρότητα απέναντι στη σοβιετική πραγματικότητα. Στην πλειοψηφία τους είναι βαμμένοι εθνικιστές, οι οποίοι αν και ξεκινούν από διαφορετικές αφετηρίες, καταλήγουν σε ένα κοινό σημείο: «Η Μόσχα καταπιέζει την Ουκρανία, μόνο η Ευρώπη μπορεί να βοηθήσει στην αναγέννηση της Ουκρανίας, αυτή η πλουσιότατη περιοχή που βρίσκεται αναφορικά με τον πολιτισμό, πολύ υψηλότερα από τη Ρωσία. Ο Στάλιν συνεχίζει την τσαρική πολιτική, την καταπίεση των Ουκρανών κλπ. Τα μέλη της ομάδας των δυσαρεστημένων μπορούμε να τους κατατάξουμε σε δύο κατηγορίες ως προς τις αντισοβιετικές τους διαθέσεις, οι οποίες στρέφονται προς την κατεύθυνση της «αναγέννησης της Ουκρανίας»: είναι οι συγγραφείς που δεν κρύβουν το μίσος τους προς τη σοβιετική μας πραγματικότητα, άνθρωποι με μεγάλο πολιτικό κύκλο, οι οποίοι διαθέτουν μεγάλο κύρος και υποστήριξη από το εξωτερικό. Αυτοί ουσιαστικά ηγούνται της ομάδας των δυσαρεστημένων, αυτοί κατευθύνουν τη δράση τους προς τη μία ή την άλλη πλευρά, αυτοί με μεγάλη προσοχή στρατολογούν νέα μέλη. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν οι Μπορίς Αντόνενκ π Νταβίντοβιτς, ο Γιεγκένι Πλουζνίκ, ο Μ, Ρίλσκι και ο Γ. Κοσίνκα.
Γκριγκόρι Κοσίνκα (1899 – 1934) ήταν το λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Γκριγκόρι Στριλέτς. Γεννήθηκε στην περιοχή του Κιέβου από γονείς φτωχούς αγρότες. Από πολύ μικρός υποχρεώθηκε να εργαστεί σκληρά και κατάφερε να ολοκληρώσει μόνο τη φοίτησή του στο δημοτικό σχολείο. Σε ηλικία 15 ετών αναγκάστηκε να μετακομίσει στο Κίεβο για να βρει δουλειά. Εκεί, κατάφερε να ολοκληρώσει τη φοίτησή του σε νυχτερινό γυμνάσιο. Κατά τη διάρκεια των τραγικών γεγονότων του 1917 ο Κοσίνκα λαμβάνει μέρος στον πόλεμο ως στρατιώτης στην ομάδα του αταμάνου Ζιλιόνι.
Το 1919 αρχίζει να δημοσιεύσει τα έργα του. Πολύ σύντομα ο ταλαντούχος αυτός συγγραφέας κατακτά μια επίζηλη θέση στους λογοτεχνικούς κύκλους της εποχής. Συμμετέχει ενεργά στην λογοτεχνική ομάδα «Τσαμπί», μαζί με τον Γκεό Σκουρούπια και τον Πάβελ Φιλιπόβιτς. Το 1922 κυκλοφορεί η πρώτη συλλογή του Κοσίνκα με τίτλο «Στους χρυσούς θεούς», η οποία γίνεται δεκτή με ενθουσιασμό από το αναγνωστικό κοινό. Είναι η εποχή κατά την οποία ο συγγραφέας εργάζεται με φρενήρεις ρυθμούς κάνοντας επιμέλεια κειμένων για εφημερίδες, γράφει σενάρια για τον κινηματογράφο, σχεδόν κάθε χρόνο εκδίδει νέα συλλογή διηγημάτων του.
Ώσπου ξαφνικά, ο επικεφαλής της κομμουνιστικής κυβέρνησης της Ουκρανίας Στανισλάβ Κοσιόρ σε μια δημόσια ομιλία του, αναφέρεται στον Κοσίνκα ως εκπρόσωπο του «αστικού εθνικισμού». Αμέσως η λογοκρισία απαγορεύει τα έργα του και ο συγγραφέας, για να επιβιώσει, αρχίσει να κάνει μεταφράσεις.
Το Ιούνιο του 1934 στο τακτικό συνέδριο των συγγραφέων ο Κοσίνκα προκαλεί εντύπωση με την ομιλία του, στην οποία υπογραμμίζει πως «γινόμαστε όχι μηχανικοί, αλλά αστυνομικοί των ανθρώπινων ψυχών», λόγια που προκαλούν τη μήνη των κομμουνιστών ηγερών. Μετά από μερικούς μήνες, στις 4 Νοεμβρίου 1934 η NKVD συλλαμβάνει τον Γκριγκόρι Κοσίνκα με την κατηγορία ότι ανήκει σε μια οργάνωση, η οποία προετοίμαζε τρομοκρατικές ενέργειες κατά των ηγετικών στελεχών του κόμματος.
Ο Γκριγκόρι Κοσίνκα δικάστηκε μαζί με τους συγγραφείς Αντόν και Ιβάν Κρουσελνίτσκι, Κόστα Μπούρεφ, Αλεξέι Βλιζκό, Ντμίτρι Φαλκίφσκι και άλλους δεκαέξι επιφανείς εκπροσώπους της ουκρανικής πνευματικής ελίτ. Η ετυμηγορία του δικαστηρίου ήταν η θανατική ποινή, η οποία και εκτελέστηκε το Δεκέμβριο.
* * *
Τρία χρόνια αργότερα, το μοιραίο Νοέμβριο του 1937 στο Σανταρμόξ της Καρέλια εκτελέστηκε ο σκηνοθέτης Λες Κουρμπάς, ο δραματουργός Νικολάι Κουλίσα, οι λογοτέχνες Νικολάει Ζερόφ, Μιροσλάβ Ιρτσάν, ο Γκριγκόρι Έπικ, ο Πάβελ Φιλιππόβιτς, ο Βαρελιάν Πιντομογκίλνι, ο Μιχαήλ Γιάλοφ, ο υπουργός Παιδείας της Ουκρανίας Αντόν Κρουσελνίτσκι, τα μέλη της Ακαδημίας Επιστηών Ματβέι Γιαβόρσκι και Στεπάν Ρουντίτσκι και πλήθος άλλων επιφανών Ουκρανών διανοουμένων, καλλιτεχνών και επιστημόνων.
Οι δολοφονίες αυτές έγιναν «προς τιμή της εικοστής επετείου της Μεγάλης Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης». Τις εκτελέσεις έκανε ο ταγματάρχης της NKVD Ματβέγιεφ. Το διάστημα από 27 Οκτωβρίου μέχρι 4 Νοεμβρίου 1937, εκτέλεσε με τα ίδια του τα χέρια, πυροβολώντας στο κεφάλι 1111 πολιτικούς κρατούμενους του στρατοπέδου συγκέντρωσης στα νησιά Σολοβκί. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν και 290 Ουκρανοί καλλιτέχνες, συγγραφείς, επιστήμονες, ιερωμένοι και στελέχη του κρατικού μηχανισμού. Η πλειοψηφία των εκτελέσεων έγινε στις 3 Νοεμβρίου. Έτσι το κομμουνιστικό καθεστώς εξόντωσε την ελίτ της ουκρανικής κοινωνίας.
Κατά τη διάρκεια των δεκαπέντε μηνών της μαζικής τρομοκρατίας το 1937 – 1938 στην ΕΣΣΔ, φυλακίστηκαν ή εκτοπίστηκαν περισσότεροι από δύο εκατομμύρια άνθρωποι, εκ των οποίων οι 682.000 εκτελέστηκαν. Στην Ουκρανία εξοντώθηκαν όλοι όσοι μπορούσαν να συμβάλουν στην ανάπτυξη της εθνικής κουλτούρας ή θα μπορούσαν θεωρητικά να μην έχουν φιλικές διαθέσεις για το καθεστώς. Ιδιαίτερη φροντίδα οι εκτελεστές επέδειξαν στην εξόντωση όλων εκείνων που δεν είχαν προλάβει να εξοντώσουν κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου 1917 – 1922 και των διώξεων στις αρχές της δεκαετίας του 1930.
Στο βιβλίο «Η τουφεκισμένη αναγέννηση» δημοσιεύονται κείμενα Ουκρανών λογοτεχνών με βάση την χρονολογία της πρώτης τους δημοσίευσης, μετά το 1917, παράλληλα με την ημερομηνία γέννησης του δημιουργού. Ταυτόχρονα, υπάρχει πάντα ένα μικρό εισαγωγικό βιογραφικό και εργογραφικό σημείωμα, ιδιαίτερα κατατοπιστικό. Για να κατανοήσει ο έλληνας αναγνώστης το μέγεθος της τραγωδίας αλλά και την ορφάνια του ουκρανικού λαού θα παραθέσουμε το τηλεγράφημα που απέστειλε η Ένωση Ουκρανών Συγγραφέων «Λόγος» από την Νέα Υόρκη στις 20 Δεκεμβρίου 1954 «Μόσχα, Ε.Σ.Σ.Δ. προς το Β’ Συνέδριο του Πανενωσιακού Συνεδρίου Συγγραφέων
Οι Ουκρανοί συγγραφείς πολιτικοί εξόριστοι χαιρετίζουν το συνέδριο και εκφράζουν τα συλλυπητήρια τους στους συγγραφείς όλων των υπόδουλων λαών της Ε.Σ.Σ.Δ.
Το 1930 δημοσίευαν έργα του 259 Ουκρανοί συγγραφείς. Μετά το 1939 δημοσιεύουν έργα τους μόνο 36. Σας παρακαλούμε να μάθετε από το Υπουργείο Κρατικής Ασφάλειας πού και πότε εξαφανίστηκαν από την ουκρανική λογοτεχνία 223 συγγραφείς;»
