Περί μνήμης (επιστολή 40η)
Η μνήμη είναι μία από τις σημαντικότερες ιδιότητες του Είναι, οποιουδήποτε Είναι: του υλικού, του πνευματικού, του ανθρώπινου…
Ένα φύλλο χαρτί. Τσαλακώστε το και ισιώστε το ξανά. Θα μείνουν πτυχές, κι αν το τσαλακώσετε ξανά, ένα μέρος των πτυχών αυτών θα γίνει πάνω στις παλιές, το χαρτί «έχει μνήμη»…
Μνήμη έχουν ορισμένα φυτά, η πέτρα, πάνω στην οποία μένουν τα ίχνη της καταγωγής και των κινήσεων κατά την περίοδο των παγετώνων, το γυαλί, το νερό κ.λπ.
Στη μνήμη του ξύλου θεμελιώνεται το μεγάλης ακρίβειας αρχαιολογικό επιστημονικό πεδίο, το οποίο τα τελευταία χρόνια έχει προκαλέσει επανάσταση στις αρχαιολογικές έρευνες, όπου βρίσκουν ξύλα, έχουμε την δεντροχρονολόγηση (από την ελληνική λέξη «δέντρο»∙ η δεντροχρονολογία είναι η επιστήμη προσδιορισμού της ηλικίας του ξύλου).
Περίπλοκες μορφές γενεαλογικής μνήμης έχουν τα πουλιά, οι οποίες επιτρέπουν στις νέες γενιές των πουλιών να πραγματοποιούν πτήσεις προς τη σωστή κατεύθυνση, προς το κατάλληλο μέρος. Για να εξηγήσουμε αυτές τις πτήσεις δεν αρκεί μόνο να μελετήσουμε «τις μεθόδους και τις τεχνικές πλοήγησης», τις οποίες χρησιμοποιούν τα πουλιά. Σημαντικότερη όλων είναι η μνήμη, η οποία τα υποχρεώνει να αναζητούν που θα ξεχειμωνιάσουν και ξεκαλοκαιριάζουν, στα ίδια πάντα σημεία.
Και να τι να πούμε για την «γενετική μνήμη», τη μνήμη που συσσωρεύτηκε επί αιώνες, της μνήμης που περνάει από τη μία γενιά των ζώντων πλασμάτων στις επόμενες.
Παρ’ όλα αυτά η μνήμη κάθε άλλο παρά μηχανική είναι. Είναι μία σημαντικότατη δημιουργική διαδικασία. Είναι ειδικά διαδικασία και ειδικά δημιουργική. Θυμόμαστε αυτό που χρειάζεται∙ μέσω της μνήμης συσσωρεύεται η καλή εμπειρία, διαμορφώνεται η παράδοση, δημιουργούνται οι καθημερινές συνήθειες, οι εργασιακές δεξιότητες, οι κοινωνικοί θεσμοί…
Η μνήμη αντιπαρατίθεται στην καταστροφική δύναμη του χρόνου.
Αυτή η ιδιότητα της μνήμης είναι εξαιρετικά σημαντική.
Έχει καθιερωθεί να διαχωρίζουμε πρωτόγονα το χρόνο σε παρελθόν, παρόν και μέλλον. Χάρη όμως στη μνήμη το παρελθόν εισέρχεται στο παρόν, ενώ το μέλλον σαν να μπορούμε να το προβλέψουμε στο παρόν, ενωμένο με το παρελθόν.
Η μνήμη είναι η υπέρβαση του χρόνου, η υπέρβαση του θανάτου.
Αυτό είναι το μεγάλο ηθικό νόημα της μνήμης. Ο «αμνήμων» είναι πριν απ’ όλα ένας άνθρωπος αγνώμων, ανεύθυνος, και συνεπώς, ανίκανος για καλές, ανιδιοτελείς πράξεις.
Η ανευθυνότητα προκύπτει από την απουσία συνείδησης ότι τίποτα δεν περνάει χωρίς να αφήσει ίχνη. Ο άνθρωπος που κάνει μία κακή πράξη, νομίζει πως η πράξη αυτή δεν θα μείνει στην προσωπική του μνήμη, αλλά και στη μνήμη των ανθρώπων που τον περιβάλλουν. Ο ίδιος, προφανώς, δεν έχει συνηθίσει να διατηρεί τη μνήμη για το παρελθόν, να βιώνει το αίσθημα της ευγνωμοσύνης για τους προγόνους, για το έργο τους, για τις φροντίδες τους και για το λόγο αυτό νομίζει πως έτσι θα ξεχαστεί κι αυτός.
Η συνείδηση είναι κατά βάση μνήμη, με την οποία ενώνεται η ηθική αποτίμηση των πράξεων. Αν όμως η πράξη δεν διατηρείται στη μνήμη, τότε δεν μπορεί και να αποτιμηθεί. Χωρίς μνήμη δεν υπάρχει συνείδηση.
Να γιατί είναι τόσο σημαντική η διαπαιδαγώγηση στο ηθικό κλίμα της μνήμης: της οικογενειακής, της λαϊκής, της πολιτιστικής. Οι οικογενειακές φωτογραφίες είναι ένα από τα σημαντικά «εποπτικά μέσα» ηθικής αγωγής των παιδιών αλλά και των ενηλίκων. Ο σεβασμός στα έργα των προγόνων μας, στις εργασιακές τους παραδόσεις, στα εργαλεία του κάματού τους, στις συνήθειες, στα τραγούδια και στα γλέντια τους. Όλα αυτά μας είναι ακριβά. Αλλά και ο απλός σεβασμός στους τάφους των προγόνων. Ας θυμηθούμε τον Πούσκιν:
Δύο αισθήματα μας είναι ακριβά,
Με τούτα τρέφεται η καρδιά,
Είναι αγάπη για την εστία των προγόνων
Είναι η αγάπη για τον τάφο των γονιών.
Τα ζωοδόχα ιερά!
Η γη θα ‘ταν νεκρή δίχως αυτά.
Η ποίηση του Πούσκιν είναι σοφή. Κάθε λέξη στα ποιήματά του απαιτεί ιδιαίτερο στοχασμό. Η συνείδησή μας δεν μπορεί αμέσως να κατανοήσει τη σκέψη ότι η γη θα ήταν νεκρή χωρίς αγάπη για την πατρική εστία, χωρίς αγάπη για τους τάφους των προγόνων. Δύο σύμβολα θανάτου κι αμέσως έχουν τα ζωόδοχα ιερά! Πολύ συχνά παραμένουμε αδιάφοροι ή σχεδόν εχθρικοί απέναντι στα νεκροταφεία ή για πατρογονικές εστίες που ερημώνουν, τις δύο πηγές των όχι και τόσο σοφών σκυθρωπών μας σκέψεων και των επιφανειακά βαριών διαθέσεων. Όπως η ατομική μνήμη διαμορφώνει τη συνείδηση του ανθρώπου, την σεβάσμια στάση του απέναντι στους προγόνους και τους οικείους, τους συγγενείς και τους φίλους, τους παλιούς φίλους, δηλαδή τους πιο πιστούς, με τους οποίους τον συνδέουν κοινές αναμνήσεις, έτσι και η μνήμη του λαού διαμορφώνει το ηθικό κλίμα, μέσα στο οποίο ζει ο λαός. Ίσως θα έπρεπε να σκεφτούμε αν θα έπρεπε να οικοδομήσουμε την ηθική πάνω σε κάτι άλλο: να αγνοήσουμε πλήρως το παρελθόν, το οποίο είναι γεμάτο λάθη και δύσκολες αναμνήσεις και να στραφούμε καθ’ ολοκληρίαν στο μέλλον, να οικοδομήσουμε αυτό το μέλλον σε «λογικές βάσεις» καθεαυτές, να λησμονήσουμε το παρελθόν με στις σκοτεινές και φωτεινές πλευρές του.
Αυτό όχι μόνο είναι αχρείαστο, αλλά και αδύνατο. Η μνήμη για το παρελθόν είναι πριν απ’ όλα «φωτεινή» (κατά τον Πούσκιν), είναι ποιητική. Μας διαπαιδαγωγεί αισθητικά.
Ο ανθρώπινος πολιτισμός στο σύνολο του όχι μόνο διαθέτει μνήμη, αλλά διαθέτει κυρίως μνήμη. Ο ανθρώπινος πολιτισμός είναι η ενεργή μνήμη της ανθρωπότητας, η οποία ενεργά μετέχει της σύγχρονης εποχής.
Στην ιστορία κάθε πολιτιστική ανάταση ήταν στο ένα ή στον άλλο βαθμό, συνδεδεμένη με το παρελθόν. Πόσες φορές η ανθρωπότητα, για παράδειγμα, στράφηκε στην αρχαιότητα; Υπήρξαν τουλάχιστον τέσσερις, μεγάλες επικές φορές: κατά τον Μέγα Κάρολο, κατά τη δυναστεία των Παλαιολόγων στο Βυζάντιο, κατά την εποχή της Αναγέννησης και στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Και πόσες φορές σε μικρότερο βαθμό στραφήκαμε στην αρχαιότητα; Και πάλι κατά τον μεσαίωνα, την μακρά αυτή περίοδο που θεωρείται «σκοτεινή» (οι Εγγλέζοι μέχρι σήμερα λένε dark age). Κάθε φορά που στρεφόμασταν στο παρελθόν κάναμε μία επαναστατική πράξη, δηλαδή το παρελθόν εμπλούτιζε το παρόν, το οποίο κάθε φορά κατανοούσε με διαφορετικό τρόπο το παρελθόν, έπαιρνε από αυτό εκείνο που χρειαζόταν για να κινηθεί προς τα εμπρός. Αυτά ως προς την αρχαιότητα. Τι προσέφερε όμως στον κάθε λαό αυτή η στροφή προς το εθνικό του παρελθόν; Αν δεν υπαγορευόταν από τον εθνικισμό, την στενή επιδίωξη να απομονωθεί από άλλους λαούς και την πολιτισμική του εμπειρία, ήταν γόνιμη γιατί εμπλούτιζε, έκανε πιο πολύχρωμη και διεύρυνε την κουλτούρα του λαού, στην αισθητική του δεκτικότητα. Κάθε στροφή προς το παλιό σε νέες συνθήκες ήταν πάντα καινούργια.
Η Αναγέννηση του Καρόλου κατά τον 6ο-7ο αιώνα, δεν έμοιαζε με την Αναγέννηση του 15ου αιώνα, η ιταλική Αναγέννηση δεν έμοιαζε με την βορειοευρωπαϊκή. Η στροφή στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, η οποία προέκυψε υπό την επιρροή των ανακαλύψεων στην Πομπηία και των έργων του Βίνκελμαν, διαφέρει από το πως εμείς αντιλαμβανόμαστε και κατανοούμε την αρχαιότητα κ.λπ.
Τόσο η αρχαία Ρους όσο και η προ του Πέτρου Ρωσία γνώρισε πολλές τέτοιες μεταστροφές, οι οποίες είχαν διάφορες πλευρές. Η ανακάλυψη της ρωσικής αρχιτεκτονικής και εικόνας στις αρχές του 20ού αιώνα ήταν κατά κύριο λόγο ξένη προς τον εθνικισμό και πολύ γόνιμη για τη νεότερη τέχνη.
Θα ήθελα να παρουσιάσω τον αισθητικό και ηθικό ρόλο της μνήμης στο παράδειγμα της ποίησης του Πούσκιν.
Στο έργο του Πούσκιν η μνήμη διαδραματίζει τεράστιο ρόλο. Ο ποιητικός ρόλος των αναμνήσεων ιχνηλατείται στα παιδικά και νεανικά ποιήματα του Πούσκιν, εκ των οποίων το σημαντικότερο είναι «Αναμνήσεις από το Τσάρσκογιε Σελό», μα στη συνέχεια ο ρόλος των αναμνήσεων είναι πολύ μεγάλος όχι μόνο στα λυρικά έργα του Πούσκιν, αλλά και στο ποίημα «Ευγένιος Ονέγκιν».
Όταν ο Πούσκιν χρειαζόταν την δύναμη του λυρισμού, κατέφευγε συχνά στις αναμνήσεις. Όπως είναι γνωστό, ο Πούσκιν δεν ήταν στην Πετρούπολη κατά τις πλημμύρες του 1824, παρόλα αυτά όμως στον «Χάλκινο ιππέα» οι πλημμύρες περιγράφονται με αναμνήσεις:
«Ήταν μία δύσκολη εποχή και είναι πρόσφατες οι αναμνήσεις…»
Ο Πούσκιν εμπλουτίζει τα ιστορικά του έργα με την δική του προσωπική μνήμη. Αρκεί να θυμηθούμε πως στον «Μπορίς Γκοντουνόφ» παίζει ο πρόγονός του Πούσκιν, στον «Αράπη του Μεγάλου Πέτρου», επίσης ο πρόγονός του Αννίβας.
Η μνήμη είναι το θεμέλιο της συνείδησης και της ηθικής, η μνήμη είναι το θεμέλιο του πολιτισμού, των «συσσωρεύσεων» του πολιτισμού, η μνήμη είναι ένα από τα θεμέλια της ποίησης, δηλαδή της αισθητικής κατανόησης της πολιτιστικών αξιών. Είναι δικό μας ηθικό χρέος να διατηρήσουμε τη μνήμη, να την προστατεύσουμε για τον ίδιο μας τον εαυτό και για τα απογόνους. Η μνήμη είναι ο πλούτος μας.
Μετάφραση από τα Ρωσικά Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης©
