Ο Νικήτας Αλεξέγιεβιτς γεννήθηκε στις 16 Φεβρουαρίου 1931 στο Μπουλόν της Γαλλίας, σε μια από τις πολυάριθμες ρωσικές οικογένειες του πρώτου κύματος της ρωσικής διασποράς. Είναι εγγονός του Πιότρ Μπερνγκάρντοβιτς Στρουβέ του μεγάλου πολιτικού της προεπαναστατικής Ρωσίας. Όπως γράφει ο ίδιος σε ένα από τα άρθρα του «καθοριστικό ρόλο στη ζωή μου διαδραμάτισε η συνάντησή μου, χάρη στον αδελφό μου, με το Ρωσικό Φοιτητικό Χριστιανικό κίνημα, το οποίο μου έδωσε τη δυνατότητα να μυηθώ όχι μόνο στην καθημερινότητα του χριστιανισμού, αλλά να έρθω σε επαφή με μεγάλους χριστιανούς διανοητές, όπως ο Ζενκόφσκι, ο Φλορόφσκι, ο Ζάντερ και ο Σμέμαν».
Αφού αποφοίτησε από το Πανεπιστήμιο της Σορβόννης, παρέμεινε στους κόλπους του φημισμένου ιδρύματος διδάσκοντας ρωσική γλώσσα. Το 1963 κυκλοφόρησε στα Γαλλικά το βιβλίο που είχε αφιερώσει στην ιστορία της Ρωσικής Εκκλησίας στα χρόνια της σοβιετικής εξουσίας με τίτλο «Les chrétiens en URSS». Η κυκλοφορία του βιβλίου ήταν ένα εκδοτικό γεγονός και αμέσως μεταφράστηκε σε πέντε ξένες γλώσσες.
Το 1979 ο Νικήτας Αλεξέγιεβιτς υποστήριξε τη διδακτορική του διατριβή με θέμα τον Ρώσο ποιητή Οσίπ Μαντελστάμ, η οποία στη συνέχεια εκδόθηκε τόσο στα Γαλλικά, όσο και στα Ρωσικά, σε μετάφραση του ιδίου. Την ίδια χρονιά εκλέχθηκε καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Paris X, ενώ λίγα χρόνια αργότερα έγινε επικεφαλής της έδρας της Σλαβολογίας.
Το 1973 αναλαμβάνει τις τύχες του μεγαλύτερου, ίσως, ρωσόφωνου εκδοτικού οίκου της Ευρώπης, του «YMCA Press». Την ίδια χρονιά γνωρίζει τον Αλεξάντρ Σολζενίτσιν και εκδίδει χωρίς δεύτερη σκέψη στα Ρωσικά και στα Γαλλικά το έργο του εξόριστου Ρώσου συγγραφέα «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ».
Με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, το 1991, ιδρύει στην Μόσχα τον εκδοτικό οίκο «Ρωσικός δρόμος» εκδίδοντας πλήθος απαγορευμένων μέχρι τότε ποιητών και στοχαστών.
Ο Νικήτας Αλεξέγιεβιτς Στρουβέ έχει μεταφράσει στα Γαλλικά ποίηση του Πούσκιν, του Λέρμοντοφ, του Φετ, της Αχμάτοβα και πολλών άλλων ποιητών. Το έργο του «Εβδομήντα χρόνια ρωσικής διασποράς» που εκδόθηκε το 1996, θεωρείται έργο αναφοράς για το συγκεκριμένο θέμα. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του έγραψε και δημοσίευσε σε πολλά επιστημονικά περιοδικά περισσότερα από διακόσια άρθρα.
Επί σειρά ετών διετέλεσε εκδότης – διευθυντής των περιοδικών «Ταχυδρόμος του ρωσικού χριστιανικού κινήματος» και «Le messager orthodoxe».
Ήταν προσωπικός φίλος του Ρώσου νομπελίστα Ιβάν Μπούνιν, του Αλεξέι Ρεμίζοφ, του Μπορίς Ζάιτσεφ, του Συμεών Φρανκ και της Άννας Αχμάτοβα. Οι σχέσεις του αυτές τον επηρέασαν βαθιά τόσο στο ερευνητικό του έργο όσο και στη συγκρότησή του ως προσωπικότητα.
Ο Νικήτας Αλεξέγιεβιτς Στρουβέ έχει τιμηθεί με πλήθος βραβείων και παρασήμων από διάφορα ιδρύματα και φορείς της Ρωσίας, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει το Κρατικό Βραβείο της Ρωσικής Ομοσπονδίας στον τομέα της λογοτεχνίας και της τέχνης το 1998.
Σε αυτό το τεύχος δημοσιεύουμε αυτή τη συνέντευξη του Νικήτα Αλεξέγιεβιτς Στρουβέ, η οποία είναι η απομαγνητοφώνηση μιας συζήτησης που είχε το 2009 στη ραδιοφωνική εκπομπή «Ευαγγελισμός» και αναδημοσιεύτηκε σε πλήθος διαδικτυακών πηγών.
Νικήτα Αλεξέγιεβιτς, τι εκπροσωπούσε η ρωσική κουλτούρα πριν από έναν, περίπου αιώνα, όταν οι πρόγονοί σας εγκατέλειψαν τη Ρωσία;
Η Ρωσία είχε, αρχής γενομένης από τον δέκατο όγδοο αιώνα, μα κυρίως τον δέκατο ένατο αιώνα, μία από τις μεγαλύτερες κουλτούρες του σύγχρονου χριστιανικού κόσμου. Η Ρωσία σαγήνευε όχι μόνο εκείνους που αναζητούσαν την ευτυχία, αλλά κι εκείνους που αναζητούσαν την κουλτούρα της. Από τα τέλη κιόλας του δέκατου ένατου αιώνα και στη συνέχεια στον εικοστό οι αλλοδαποί εισήλθαν στην κουλτούρα της Ρωσίας και έγιναν οι δημιουργοί της. Συγκεκριμένα, αυτό αφορά τους Γερμανούς, τους Εγγλέζου, σε μικρότερο βαθμό τους Γάλλους και τους Εβραίους. Βλέπετε, αν, φερ’ ειπείν, πάρουμε τον εικοστό αιώνα, δύο μεγάλοι Ρώσοι ποιητές, ο Μαντελστάμ και ο Παστερνάκ, είναι γόνοι εβραϊκών οικογενειών, δύο μεγάλοι Ρώσοι φιλόσοφοι, ο Φρανκ και ο Σεστόφ, είναι, επίσης, εβραϊκής καταγωγής.
Πότε άλλαξε η σχέση απέναντι στους Εβραίους; Η γιαγιά μου έλεγε ότι οι Εβραίοι δεν μπορούσαν να φοιτήσουν στις ανώτατες σχολές και οι μικτοί γάμοι δεν είχαν την ευλογία… των παραδοσιακών οικογενειών!
Ναι, στις παραδοσιακές οικογένειες, αλλά αυτό δεν σημαίνει πως ήταν υποδειγματικές οικογένειες επειδή ήταν πιο κλειστές. Είναι καλό να τηρείς τις παραδόσεις, αλλά με ανοιχτό πνεύμα. Η Ρωσία, σε πολλά ζητήματα, μεταξύ αυτών και σε εκείνο της κουλτούρας, ήταν ανοιχτή χώρα. Οι Εβραίοι μπορούσαν να φοιτήσουν, αρκεί να είχαν περιουσία, και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και στα πανεπιστήμια. Στη συνέχεια έφευγαν στο εξωτερικό για να σπουδάσουν. Αφού ολοκλήρωναν τις σπουδές τους στη Δύση, επέστρεφαν στη Ρωσία και έτσι γίνονταν δημιουργοί της ρωσικής κουλτούρας.
Πώς ήταν η δική σας οικογένεια;
Εγώ δεν έχω ούτε μια σταγόνα ρωσικού αίματος, έλκω όμως την καταγωγή μου από το Ζιριάνσκ. Ο προπάππος μου, από τη μεριά της γιαγιάς μου, ήταν ο συγγραφέας της ρωσικής γραμματικής την εποχή του Πούσκιν, φιλόλογος, ο Εγγλέζος Χέρντ. Ο γιος του ήταν εκείνος που παντρεύτηκε μια ντόπια από το Ζιριάνσκ κι έτσι ξεκίνησε αυτό το κλαδί της οικογένειάς μου. Από την μεριά του πατέρα μου, έρχεται το γερμανικό γένος, το οποίο εκρωσίστηκε πραγματικά μόνο με τον παππού μου, ο οποίος μιλούσε θαυμάσια Γερμανικά. Από την μεριά της μητέρας μου έχουμε από τη μία πλευρά μια γαλλική οικογένεια, αριστοκράτες, οι οποίοι χρεοκόπησαν στη Γαλλία και ήρθαν στη Ρωσία να αναζητήσουν την ευτυχία κατά τη δεκαετία του είκοσι του δέκατου ένατου αιώνα και έγιναν έμποροι πρώτης τάξεως. Αυτό, εξάλλου, μαρτυράει για το πόσο ανοιχτή ήταν η Ρωσία. Κάθε μεγάλη κουλτούρα είναι εξίσου ανοιχτή αλλά και παραδοσιακή. Ακόμη και η αγάπη για την Πατρίδα, θα πρέπει να συνοδεύεται από μια ανοιχτή αντίληψη και όχι από απομονωτικές διαθέσεις, γιατί τότε θα παραμείνει άκαρπη.
Ποιες ήταν οι οικογενειακές παραδόσεις που υιοθετήσατε από την παιδική σας ηλικία;
Οι πολιτισμικές. Η μητέρα μου ήταν καθολική. Μας πήγαιναν στην εκκλησία δύο φορές το χρόνο, τηρώντας, θα έλεγα, ένα ελάχιστο των υποχρεώσεων. Ο πατέρας μου ήθελε μάλλον να με μυήσει στη γαλλική κουλτούρα, για να μην χάσω επαφή με την παράδοση, σύμφωνα με την οποία ζούσαμε. Έτσι αρχικά διάβαζα με μεγάλη δυσκολία στα ρωσικά…
Σχολείο πηγαίνατε…
…Σε γαλλικό. Δεν πήγα ποτέ σε ρωσικό σχολείο και στη Ρωσία για πρώτη φορά βρέθηκα το 1960, παρόλα αυτά, η μοίρα μου έτυχε να είναι ρωσική.
Με ποιο τρόπο;
Εν μέρει γιατί αποφάσισα να αφιερώσω τη ζωή μου στη ρωσική κουλτούρα, στη ρωσική γλώσσα.
Γιατί; Γεννηθήκατε στη Γαλλία, φοιτήσατε σε γαλλικό σχολείο, οι γονείς σας, όπως μας είπατε, θέλησαν να σε μυήσουν στη γαλλική κουλτούρα;
Αυτό δεν σήμαινε ότι ήθελαν να με κάνουν Γάλλο. Αναφορικά με τη γλωσσική κουλτούρα, η μητρική μου γλώσσα είναι η ρωσική, σε αυτή μιλούσα πάντα στο σπίτι και αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό. Αποφάσισα να αφιερώσω τη ζωή μου στη ρωσική κουλτούρα, τη λογοτεχνία, την ιστορία… Στεναχωριόμασταν πολύ με την πτώση της Ρωσίας στα Τάρταρα. Στην διασπορά αυτό μεταδίδονταν στα παιδιά. Γεννήθηκε δέκα χρόνια μετά την έναρξη της εποχής της ρωσικής διασποράς και όλα ήταν τόσο οικεία.
Τι κόσμος ήταν εκείνος; Με εκπλήσσει η συγκινητική σχέση απέναντι στη Ρωσία που είχαν οι εμιγκρέδες, ακόμη κι εκείνοι που δεν την είχαν δει ποτέ!
Ο Μερεζκόφσκι περιγράφει εξαιρετικά πως όταν κάτι δεν το βλέπεις ποτέ, τότε η αγάπη σου γι’ αυτό είναι πιο βαθιά και αγνή. Από ηλικίας εννέα, δέκα ετών, ήξερα τι συμβαίνει στη Ρωσία, ποια φρικτά πράγματα συμβαίνουν εκεί. Στη συνέχεια υπήρξε η συνάντηση στο τέλος του πολέμου με το δεύτερο κύμα των εμιγκρέδων, με δυστυχισμένους ανθρώπους, οι οποίοι είχαν βιώσει τον λιμό της δεκαετίας του τριάντα. Αυτοί μας είπαν πως ήταν μάρτυρες περιστατικών κανιβαλισμού, συγκεκριμένα, στην περιοχή του Κιέβου…
Σήμερα, όταν έχουν πια εκδοθεί πολλά βιβλία για αυτή την ιστορική περίοδο, θεωρείτε πως οι πληροφορίες που είχατε κατά την σοβιετική περίοδο, ήταν αντικειμενικές;
Ναι, γνωρίζαμε τι συνέβαινε στη Ρωσία. Μπορούσαμε να εξαπατηθούμε, ιδιαίτερα το 1945, στο βαθμό που η Ρωσία ήταν όχι συμμέτοχος, αλλά και επικεφαλής των νικητών κατά της Γερμανίας, πάρα πολλοί εξαπατήθηκαν από την υποτιθέμενη δυνατή αλλαγή του καθεστώτος. Η οικογένειά μας όμως, ο κύκλος μας δεν το πίστεψε ποτέ αυτό. Γοητεύτηκαν από αυτό ακόμη και φιλόσοφοι, όπως για παράδειγμα ο Μπερντιάγιεφ. Αυτός, ξαφνικά αποφάσισε ότι η Ρωσία πήρε το σωστό δρόμο. Ο Συμεών Λιουντβίγκοβιτς Φρανκ, όμως, ο μεγάλος φιλόσοφος, τον οποίο γνώριζα πολύ καλά προσωπικά, δεν έτρεφε καμιά αυταπάτη. Το ίδιο και ο παππούς μου, ο Πιότρ Μπερνγκάρντοβιτς Στρουβέ, είχε την ίδια άποψη: θεωρούσε πως ο ναζισμός και ο κομμουνισμός είναι το ίδιο πράγμα. Πίστευε ότι έτσι κι αλλιώς, θα νικήσει η Δύση, η δυτική αγγλο-αμερικανική δημοκρατία. Οι ρωσικές νίκες, φευ, σήμαιναν την περαιτέρω διάδοση του κομμουνισμού, στη μισή Ευρώπη κι ακόμη παραπέρα, μέχρι το Βιετνάν, δηλαδή παγκόσμια διάδοση του κομμουνισμού.
Πώς έβλεπαν τότε το μέλλον της Ρωσίας;
Τότε; Τότε δεν βλέπαμε κανένα μέλλον. Το μόνο που βλέπαμε ήταν ο μακροχρόνιος Ψυχρός πόλεμος. Μετά άρχισαν οι σκληρές διώξεις της Εκκλησίες από τον Χρουστσόφ. Ο Χρουστσόφ κάτι έκανε για τη Ρωσία, μα βλέπετε, πίστευε ότι μπορούσε να εξοντώσει τον Θεό.
Και «να δείξει τον τελευταίο παπά στην τηλεόραση»…
Ναι. Καταλάβαμε ότι πρόκειται για συνέχιση του παραληρήματος.
Από πού αντλούσατε πληροφορίες;
Αρκούσε η ανάγνωση των σοβιετικών εφημερίδων, βλέπαμε με καθαρό βλέμμα την αντιθρησκευτική προπαγάνδα. Έγραψα στα γαλλικά ένα βιβλίο για την θέση των χριστιανών στην ΕΣΣΔ, αρχίζοντας από το 1917 και τελειώνοντας με τις διώξεις του Χρουστσόφ. Ανεξάρτητα από το γεγονός της πτώσης του Χρουστσόφ, οι διώξεις συνεχίστηκαν. Στην Γαλλία το βιβλίο προκάλεσε αντιδράσεις, ιδρύσαμε μια επιτροπή για την προστασία των χριστιανών της ΕΣΣΔ. Στην επιτροπή συμμετείχαν και προτεστάντες και καθολικοί και ορθόδοξοι. Ανοίξαμε τα μάτια σε πολλούς δυτικούς.
Πώς δέχτηκε η Γαλλία το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ»;
Είχε ήδη αντιδράσει στον Σολζενίτσιν πολύ νωρίτερα, όταν εμφανίστηκε ο «Ιβάν Ντενίσοβιτς», τα μυθιστορήματα, η «Πτέρυγα καρκινοπαθών». Η αντίδραση στο «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ» ήταν κολοσσιαία. Η Γαλλία και άκουσε και διάβασε τον Σολζενίτσιν. Πολλοί διανοούμενοι κομμουνιστές κατάλαβαν πως είχαν κάνει λάθος. Το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ» τους βοήθησε να συνειδητοποιήσουν πλήρως το λάθος τους.
Τότε ήταν που κι εσείς καταλάβατε τις πραγματικές διαστάσεις της καταστροφής που έλαβε χώρα στην ΕΣΣΔ;
Τότε ήταν που κατάλαβα το μεγαλοφυές πνεύμα του Σολζενίτσιν, στο βαθμό που ήμουν ο εκδότης του βιβλίου αυτού στο Παρίσι.
Σε πόσα αντίτυπα κυκλοφόρησε για πρώτη φορά αυτό το βιβλίο;
Ο αριθμός των αντιτύπων στη ρωσική γλώσσα, προορισμένα αποκλειστικά για τη διασπορά ήταν πενήντα χιλιάδες αντίτυπα του πρώτου τόμου. Είκοσι χιλιάδες για τον δεύτερο τόμο, δέκα χιλιάδες για τον τρίτο. Στα Γαλλικά οι αριθμοί των αντιτύπων ήταν θηριώδεις, το ίδιο και στα Γερμανικά. Πρόκειται για το βιβλίο του αιώνα. Θεωρώ πως ήμουν πολύ τυχερός που ήμουν ο εκδότης του. Εκδότης μυστικός. Αλληλογραφούσαμε με τον Αλεξάντρ Ισάγιεβιτς από το 1971.
Από την πλευρά της σοβιετικής κυβέρνησης είχατε προβλήματα μετά την έκδοση του «Αρχιπελάγους Γκουλάγκ»;
Με έχουν ρωτήσει πολλές φορές γι’ αυτό. Μετά την κυκλοφορία του βιβλίου με κάλεσαν μέσω διαφόρων διαύλων στη σοβιετική Ρωσία, μα νομίζω όχι μόνο για να μου κάνουν κακό (βλέπετε είμαι Γάλλος και θα είχαμε μεγάλο διπλωματικό σκάνδαλο), όσο για να παρακολουθήσουν μέσω ποιων μεθόδων διατηρούσα κρυφές σχέσεις με την αφυπνιζόμενη Ρωσία. Υπήρχαν άνθρωποι, οι οποίες κατ’ εντολή με καλούσαν, ενώ εγώ αρνιόμουν κατηγορηματικά. Για λόγους αρχής. Είχα πει: «Όσο το «Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ» δεν εκδίδεται στη Ρωσία, δεν πρόκειται να πάω σ’ αυτή».
Όντως ήρθατε μόνο μετά απ’ αυτό;
Ναι, το 1990.
Ο παππούς σας ήταν ο γνωστός πολιτικός και οικονομολόγος Π. Μπ. Στρουβέ, δεν πρόλαβε όμως να ζήσει, όπως εσείς την πτώση του κομμουνισμού. Πώς εκτιμάτε τα γεγονότα των τελευταίων είκοσι ετών στη Ρωσία;
Στα άρθρα που έγραψα το 1980 είχα λίγο πολύ προβλέψει ότι μετά από δέκα χρόνια ο κομμουνισμός θα πέσει. Αυτό το έγραψε μια από τις μεταφράστριες του περιοδικού μου «Ταχυδρόμος του ρωσικού χριστιανικού κινήματος». Από τότε ακόμη, όταν κουνούσαν τα χέρια από το μπαλκόνι του Κρεμλίνου ήταν προφανές ότι το σύστημα καταρρέει. Δεν πίστεψα ποτέ ότι η Ρωσία θα περάσει αβρόχοις ποσί από αυτή τη δοκιμασία, ότι μετά από εβδομήντα χρόνια θα έρθει η εποχή της λαμπρής δημοκρατίας, ύψιστου ηθικού επιπέδου, συνεπώς δεν με εξέπληξε τίποτα σε εκείνη την καταστροφή που ήρθε μετά την πτώση της κομμουνιστικής εξουσίας, σε εκείνες τις δυσκολίες, την αναρχία των πρώτων χρόνων. Αν δεν υπήρχαν, θα επρόκειτο για ανωμαλία, για ένα θαύμα για μια χώρα, η οποία επί εβδομήντα χρόνια ήταν υπό την κυριαρχία του διαβόλου.
Υπήρξαν όμως και οι νεομάρτυρες!
Ναι, με ρωτούσε και ο Αλεξάντρ Ισάγιεβιτς, γιατί υπάρχουν τόσοι νεομάρτυρες, πράγμα που δεν θα κάνει καλό στη Ρωσία, δεν την μεταμορφώνει. Τίποτα δεν προκύπτει αυτομάτως. Οι νεομάρτυρες δεν μπορούν αμέσως να αλλάξουν την οικονομία, να φέρουν τη δημοκρατία. Ως γνωστό, η δημοκρατία δεν είναι το χειρότερο, ή καλύτερα, είναι το καλύτερο από τα κακά συστήματα διοίκησης. Ο καπιταλισμός ως κρίση, έδιξε ότι περιέχει πολλές ατέλειες. Ο άγριος καπιταλισμός, με τον οποίο άρχισε η Ρωσία, ήταν σε πολλές εκφάνσεις του φρικτός, αυτό όμως δεν μου προκάλεσε την παραμικρή έκπληξη. Τα στελέχη, ξέρετε, δεν ήταν προετοιμασμένα, εκείνοι που ανέλαβαν τις τύχες της χώρας, φοβούνταν ο ένας το άλλον. Αυτό δεν γίνεται να το αλλάξεις αμέσως. Τώρα η Ρωσία αργά ακολουθεί το δρόμο της εξυγίανσης στο πολιτικό πεδίο, εν μέρει, δε και στην οικονομία.
Τι σας χαροποιεί και τι σας πληγώνει στη σύγχρονη Ρωσία;
Θεωρώ πως πολιτικά τα τελευταία χρόνια έχει μπει, αναμφίβολα, μια σχετική τάξη, ότι οικονομικά η Ρωσία έχει βελτιωθεί πολύ, έχει ανέβει το βιοτικό επίπεδο. Όταν ταξίδευα στη Ρωσία, έχω επισκεφτεί εξήντα κυβερνεία, συμπεριλαμβανομένων και των απομακρυσμένων, όπως είναι το Βλαδιβοστόκ.
Δίνοντας διαλέξεις;
Έδινα διαλέξεις, απαντούσα σε ερωτήσεις. Το πρόγραμμα των επισκέψεων ήταν πάντα διαφορετικό.
Ποιες είναι οι πιο έντονες εντυπώσεις που έχετε από τα ταξίδια σας στη Ρωσία;
Σχεδόν πάντα ήταν πολύ έντονες. Ίσως το Αρχάνγκελσκ; Η εκκλησιαστική ζωή στο Αρχάνγκελσκ. Ταξίδεψα ακόμη και στο Αστραχάν και στο Βλαδιβοστόκ και στο Τοροπέτς, το πιο απομακρυσμένο σημείο του κυβερνείου της Τβερ, την πατρίδα του πατριάρχη Τίχων.
Πώς αντιμετώπιζε η διασπορά τον πατριάρχη Τίχωνα;
Ως άγιο.
Πάντα;
Πάντα. Αυτή είναι η δόξα της πίστης μας. Και πριν και μετά ήταν ένας από τους πλέον φωτισμένους πατριάρχες, όχι από εκείνους τους αυταρχικούς, αλλά από εκείνους που χαρακτηρίζουμε ως μάρτυρες της πίστεως.
Νικήτα Αλεξέγιεβιτς, ποια είναι η πρώτη παιδική σας εικόνα για τη Ρωσία;
Η παιδική εικόνα της Ρωσίας είναι η ρωσική διασπορά.
Δηλαδή εκείνη η «Ρωσία που υπήρχε εδώ, στη Γαλλία;
Αναμφίβολα. Η Ρωσία για μένα ήταν εδώ. Στη Γαλλία βρέθηκαν διανοούμενοι από όλο το φάσμα. Χάρη στην ίδρυση του Ορθόδοξου θεολογικού ινστιτούτου στο Παρίσι, συγκεντρώθηκε εδώ η θρησκευτική και θεολογική ελίτ ανώτατου επιπέδου, πράγμα που συμβαίνει μια φορά στη διάρκεια ενός αιώνα και ίσως να μην επαναληφθεί ποτέ πια! Στα ρωσικά είχα δάσκαλο τον Κωνσταντίν Βασίλιεβιτς Μοτσουλσκι, τον γνωστό λογοτεχνικό κριτικό. Τα βιβλία του για τον Γκόγκλο, τον Ντοστογιέφσκι εκδόθηκαν ξανά στη Ρωσία πριν λίγο καιρό…
Σκιαγραφήστε μας την εικόνα της ρωσικής διασποράς την οποία βλέπατε εδώ.
Πρώτον, ήταν πολύ υψηλό το επίπεδο της κουλτούρας όχι μόνο στον επαγγελματικό τομέα, αλλά ήταν και η ηθική αντίσταση των ανθρώπων, οι οποίοι με εντολή της ψυχής τους υπερασπίζονταν τα συμφέροντα της αληθινής Ρωσίας. Προτιμούσαν να πεθάνουν ή έφευγαν στο εξωτερικό, όπου ζούσαν βασικά σε μεγάλη φτώχια, χωρίς, παρόλα αυτά να παραπονεθούν ποτέ για την κατάστασή τους. Αυτή η μορφή της φτωχής, μα με υψηλό πολιτισμό και ηθική Ρωσία (φυσικά, υπήρχαν και προδότες και να για μην πάμε μακριά, ο σύζυγος της Μαρίνας Τσβετάγιεβα…) νομίζω ότι η μορφή αυτής της Ρωσίας με βοήθησε πολύ να πάρω τον δρόμο της πίστεως.
Όντως, δεν μας είπατε ποια θέση κατείχε η πίστη στην εικόνα που είχατε για την Ρωσία.
Η μητέρα μου ήταν καθολική. Ο πατέρας μου εκείνη την εποχή δεν πίστευε. Η γιαγιά μου ανήκε στην προτεσταντική εκκλησία και συνήθως προσευχόταν στα Γερμανικά. Ο παππούς ασπάστηκε την πίστη χάρη στη σύζυγό του, η οποία ήταν θρησκευόμενη, ζούσαν όμως στο Βελιγράδι. Ο θείος μου, ο πατήρ Σάββας (Στρουβέ) ήταν μοναχός, αλλά εγώ δεν τον γνώριζα. Ο άλλος μου ο θείος, ο οποίος ασπάστηκε την πίστη στα χρόνια της επανάστασης, άσκησε μεγάλη επιρροή στη διαμόρφωση μου με την πίστη του. Το 1917 – 1918 διάβασε τις πρώτες αντιθρησκευτικές διακηρύξεις και εκείνη τη στιγμή φωτίστηκε. Ο αδελφός μου ήταν γιατρός και είχε φιλικές σχέσεις με τον μητροπολίτη Αντώνιο Σουρόζσκι, χάρη στον οποίο ασπάστηκε την πίστη και χειροτονήθηκε ιερέας. Εγώ ασπάστηκα στην πίστη όμως, όχι χάρη στους Ρώσους.
Χάρη σε ποιον;
Συνάντησα τους φίλους του αδελφού μου, οι οποίοι έγιναν οι πιο στενοί μου φίλοι. Ήταν ορθόδοξοι Σύροι και Λιβανέζοι. Ένας από αυτούς είναι ο σημερινός πατριάρχης Αντιοχίας Ιγνάτιος. Του είχε προβλέψει ότι θα γίνει πατριάρχης. Μια φορά ταξιδεύαμε με το αυτοκίνητο, το οποίο όμως κάποια στιγμή χάλασε και αναγκαστήκαμε να το σπρώξουμε. Του είπα τότε: «Να, ο μελλοντικός πατριάρχης σπρώχνει το αυτοκίνητο». Ο άλλος είναι ο μητροπολίτης του Όρους του Λιβάνου, ο πιο στενός μου φίλος, ο Γεώργιος (Χορντ), γνωστός θεολόγος. Τα βιβλία του έχουν μεταφραστεί και στη ρωσική γλώσσα. Η φιλία μας διαρκεί εδώ και εξήντα χρόνια.
Πόσων χρονών ήσασταν τότε;
Είκοσι.
Πώς όμως η επαφή σας με τους κύκλους της ρωσικής διασποράς δεν σας ενοχλούσε, τη στιγμή που ήσασταν ένας πραγματικός ορθόδοξος;
Πρέπει να είμαστε ανεκτικοί. Η κρατική θρησκεία, είναι αυτό που θεωρώ το πλέον επικίνδυνο για τη Ρωσία.
Αντιλαμβάνομαι πως ένας άνθρωπος όπως εσείς δεν θα μπορούσε απλά να έρθει στην Ορθοδοξία. Τι ήταν εκείνο που σας συγκλόνισε στην ορθόδοξη κοσμοθεώρηση, ώστε να κάνετε αυτό το βήμα;
Το γεγονός ότι η Ορθοδοξία δεν είναι θρησκεία ενός έθνους, μιας κουλτούρας, ότι είναι καθολική. Οι Σύροι και οι Λιβανέζοι, ίσως, είναι πολύ πιο κοντά στον βιβλικό λόγο. Η ορθόδοξη παράδοση είναι η ίδια, αλλά είναι άλλη η έκφρασή της. Στη ρωσική ορθοδοξία μπορεί να μπερδευτεί κάποιος λόγο της υπερβολικής της ευσέβειας, της υπερβολικής της τελετουργίας, λόγω της αναντιστοιχίας ανάμεσα στο θεοσεβούμενο και την πραγματική συμπεριφορά στη ζωή.
Στη Ρωσία μέχρι σήμερα μπορεί να συναντήσει κανείς τόσο «πολιτισμένους» άθεους, όσο και ανθρώπους πιστούς, οι οποίοι όμως απορρίπτουν παντελώς την κουλτούρα. Κατά την άποψή σας υπάρχει η χρυσή τομή για τη θεώρηση του πιστού έναντι της πολιτισμικής κληρονομιάς;
Νομίζω ότι πάντα υπάρχει η χρυσή τομή. Το ερώτημα είναι αν θα την υιοθετήσουμε ή όχι. Ο χριστιανισμός προήλθε από την ιουδαϊκή θρησκευτική κουλτούρα, από την ελληνο-λατινική. Οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν θα μπορούσαν να στοχαστούν αν προηγουμένως δεν είχαν διαβάσει τον Πλάτωνα. Δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα σε αυτό, παρά μόνο ο τρόμος ενώπιον της κουλτούρας.
Δυστυχώς σήμερα δεν υπάρχουν τέτοιοι άνθρωποι στη Ρωσία…
…έχει αρκετούς. Σε αυτούς βλέπω τον κίνδυνο για τη Ρωσική Εκκλησία. Η άρνηση, εν γένει, είναι επικίνδυνο πράγμα, ιδιαίτερα δε η άρνηση των αξιών. Η δυτική κουλτούρα δημιούργησε, όπως έλεγε ο Μαντελστάμ, τη λίμνη της χριστιανικής μουσικής από την αρχή μέχρι την εποχή μας. Είναι ο Μπαχ και άλλο.
Πώς θα θέλατε να δείτε τη Ρωσία;
Ρωσική, στο βαθμό που σήμερα εξελίσσεται η διαδικασία της παγκοσμιοποίησης, ενώ αν λάβουμε υπόψη μας ότι η Ρωσία καταστράφηκε, θα είναι πιο εύκολη λεία για το ΝΑΤΟ. Από τη στιγμή όμως που η Ρωσία έχει μεγάλο πολιτισμό, αυτός θα τη βοηθήσει να αντέξει. Θα ήθελα η Ρωσία να παραμείνει ευρωπαϊκή χώρα.
Πιστεύετε πως μπορεί να υπάρξει τέτοια Ρωσία;
Ξέρετε, «οι ελπίδες τρέφουν οι νεαροί, οι γέροντες την παραμυθία προτιμούν». Οι «στάρετς» χρειάζονται παραμυθία. Νομίζω πως μια τέτοια Ρωσία θα πρέπει να θέλουμε.
Μετάφραση από τα Ρωσικά
Δημήτρης Β. Τριανταφυλλίδης
