Ο Αλεξέι Φιοντόριβιτς Λόσεφ, υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερος Ρώσους φιλόσοφους και φιλόλογους του 20ού αιώνα. Ήταν ένας από τους κορυφαίους του ρεύματος της «θεολογικής φιλοσοφίας», που ήκμασε στην προεπαναστατική Ρωσία και στη συνέχεια από τους εμιγκρέδες Ρώσσους φιλοσόφους. Ο σημαντικότερος Ρώσος μελετητής του Πλάτωνα, επέζησε των στρατοπέδων συγκέντρωσης και της καταστολής, και κράτησε μυστικό μέχρι το θάνατό του, για 59 συναπτά έτη, ότι εκάρη μοναχός!
Ο Λόσεφ γεννήθηκε στο Νοβοτσερκάσκ το 1893. Γιός ενός Κοζάκου του Ντον, καθηγητή της Φυσικής και των Μαθηματικών, και της κόρης ενός ιερέα. Το 1915 αποφοίτησε από το τμήμα Φιλοσοφίας και Κλασσικής Φιλολογίας της Σχολής Ιστορίας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου της Μόσχας. Γνωρίζεται με τους Θεολόγους-Φιλόσοφους, συμμετέχοντας στις συναντήσεις της «Ψυχολογικής Εταιρείας» και της «Θρησκευτικο-φιλοσοφικής Εταιρείας ‘‘Βλ. Σολοβιώφ’’». Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι Συμεών Φρανκ, Νικολάι Μπερντιάγιεφ, Βαλεντίν Άσμους και ο Πάβελ Φλορένσκι, ο οποίος ασκεί ιδιαίτερη επιρροή στη σκέψη του.
Από τα πρώτα του έργα (όπως το «Ο Έρως στον Πλάτωνα» το 1916) γίνεται εμφανής η στενή και βαθιά σχέση του με την πλατωνική παράδοση, την οποία θα υπηρετήσει μέχρι το τέλος. Τη σφραγίδα τους στη σκέψη του Λόσεφ θα αφήσουν επίσης η μεταφυσική της «Παν-ενότητας» του Βλαδίμηρου Σολοβιώφ, η φαινομενολογία του Χούσερλ, η διαλεκτική του Χέγκελ, τα πατερικά κείμενα και ο νεοπλατωνισμός.
Καθώς, μετά την Οκτωβριανή επανάσταση, δεν του επετράπη να διδάξει φιλοσοφία, υπηρέτησε ως καθηγητής Φιλολογίας (1919) στο Πανεπιστήμιο του Νίζγκοροντ και καθηγητής Αισθητικής στο Ωδείο της Μόσχας (1922-1929). Το 1922 νυμφεύεται την Βαλεντίνα Μιχαΐλοβνα Σοκολόβα.
Το 1929, όπως και η σύζυγός του, εκάρη μυστικά μοναχός από στάριετς του Αγίου Όρους. Τα μοναχικά ονόματα που έλαβαν ήταν Ανδρόνικος και Αθανασία. Έκτοτε θα φορούσε πάντοτε τον μοναχικό σκούφο.
Ακολουθώντας τον Φλορένσκι, ο Λόσεφ υποστήριξε την «Ονοματοδοξία» (στμ. πνευματικό κίνημα που ξεκίνησε το 1907 στο Άγιο Όρος, το οποίο εδραζόταν στον ησυχασμό): «Ο Θεός είναι όνομα αλλά το Όνομα είναι Θεός». Στο πλαίσιο της έρευνας της αρχαίας αισθητικής του λόγου και του συμβόλου μελέτησε τη φιλοσοφία του Ονόματος ως «αρχικής ουσίας» του κόσμου. Δραματική καμπή στη ζωή του προκάλεσε η συγγραφή του βιβλίου «Διαλεκτική του Μύθου», όπου απέρριψε τον μαρξισμό και τον διαλεκτικό υλισμό. Τα έργα του έγιναν αντικείμενο σφοδρής ιδεολογικής επίθεσης, ιδιαίτερα στην έκθεση του Λ. Καγκάνοβιτς, στο 16ο συνέδριο του ΠΡΚ(μπ.). Το 1930 καταδικάστηκε, με τη σύζυγό του, σε 10ετή φυλάκιση. Εξέτισε την ποινή του για 3 χρόνια στην κατασκευή του καναλιού Μπελομόρκσι-Βαλτικής, όπου έχασε σε μεγάλο βαθμό την όρασή του. Χάρη στο αίτημα της πρώτης συζύγου του Γκόρκυ, Πεσκόβα, το 1932, ο Λόσεφ και η σύζυγός του απελευθερώθηκαν.
Για 25 σχεδόν χρόνια δεν θα δημοσιεύσει εργασίες του, ενώ εργάζεται ως καθηγητής των Λατινικών. Λέγεται ότι στην ερώτηση του Στάλιν εάν απέμειναν ιδεαλιστές φιλόσοφοι, μετά τις εκκαθαρίσεις, του απάντησαν ότι υπήρχε ένας, ο Λόσεφ. Τότε ο Στάλιν είπε: «Ένας ας υπάρχει!».
Μετά το θάνατο του Στάλιν, ο Λόσεφ άρχισε να δημοσιεύει και πάλι τα έργα του. Στη βιβλιογραφία του περιλαμβάνονται σχεδόν 800 δημοσιεύσεις, από τις οποίες πάνω από 40 είναι μονογραφίες. Οι μελέτες του απλώνονται από τους Πλάτωνα και Αριστοτέλη έως τον Πλωτίνο και τους νεοπλατωνικούς. Επίσης μεταφράζει Αριστοτέλη, Πλωτίνο, Σέξτο Εμπειρικό, Πρόκλο και Νικόλαο Κουζάνο, ενώ επιμελήθηκε την έκδοση των απάντων του Πλάτωνος (τόμοι 1-3, 1968-1972). Το 1983 δημοσίευσε το βιβλίο του «Ο Βλαδίμηρος Σολοβιώφ και η εποχή του», το οποίο αρχικά απαγορεύτηκε. Η μεγάλη κοινωνική αντίδραση, όμως, άλλαξε την απόφαση των αρχών, το βιβλίο κυκλοφόρησε και έγινε ανάρπαστο.
Εν κατακλείδι, θα λέγαμε ότι η φιλοσοφική αναζήτηση του Λόσεφ ήταν προσανατολισμένη στη δημιουργία ενός συστήματος διαλεκτικο-φαινομενολογικής φιλοσοφίας, με θεμέλιο τις νέες θεωρίες για το Όνομα, το Σύμβολο και το Μύθο, που συνδέονται με την «Ονοματοδοξία» και το δόγμα της «Θείας Ενέργειας», όπως γίνεται αντιληπτό στον Ησυχασμό. Ο ίδιος, πάντως, έλεγε «εγώ απλώς πλησίασα μέχρι τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα, σε σχέση με τα οποία έγραψα απλώς τον πρόλογο».
Κύρια έργα:
«Ο Έρως στον Πλάτωνα» (1916)
«Φιλοσοφία του Ονόματος» (1927)
«Ο Αρχαίος κόσμος και η σύγχρονη επιστήμη» (1927)
«Η Μουσική ως αντικείμενο της λογικής» (1927)
«Η Διαλεκτική της καλλιτεχνικής μορφής» (1927)
«Η Διαλεκτική του αριθμού στον Πλάτωνα» (1928)
«Η κριτική του πλατωνισμού στον Αριστοτέλη» (1929)
«Δοκίμια του αρχαίου συμβολισμού και της μυθολογίας» (τ.1, 1930)
«Διαλεκτική του Μύθου» (1930)
«Η Μυθολογία του Ολύμπου στην ιστορικο-κοινωνική της εξέλιξη» (1953)
«Η αρχαία μυθολογία στην ιστορική της εξέλιξη»(1957)
«Ιστορία της αρχαίας αισθητικής» (τόμοι 6, 1963-1980)
«Ιστορία της αρχαίας αισθητικής. Κατάληξη της χιλιόχρονης εξέλιξης» (σε 2 τόμους, 1992-1994)
«Η Αρχαιότητα ως τύπος πολιτισμού» (1988)
«Το τόλμημα του πνεύματος» (1989)
«Ο Βλαδίμηρος Σολοβιώφ και η εποχή του» (1983)
«Ζωή. Ιστορίες. Διηγήσεις. Επιστολές» (1993)
Συμπληρώνοντας 27 έτη από το θάνατό του -24 Μαΐου 1988, στη Μόσχα- δημοσιεύουμε μια συνέντευξη* της κ. Τάχο-Γκόντι, της γυναίκας που συντρόφευσε τον μεγάλο φιλόσοφο για δεκαετίες και η οποία και σήμερα ακόμη διαδίδει με αφοσίωση το έργο του. Στη συνομιλία που παρατίθεται αναδεικνύεται κυρίως η βαθιά χριστιανική πίστη του και η σχέση του με την Ορθοδοξία.
Σωτήρης Δημόπουλος
Ο άγνωστος Λόσεφ
Με την Άζα Αλικμπέκοβα Τάχο-Γκόντι συζήτησε ο Αλέξανδρος Γιεγκόρτσεφ
-Όλη η μορφωμένη Ρωσία γνωρίζει τον Λόσεφ ως επιφανή φιλόσοφο και φιλόλογο των σοβιετικών χρόνων, συγγραφέα μεγαλειωδών ερευνών για την αρχαιότητα. Ωστόσο η προσωπική, πνευματική ζωή του Αλεξέι Φιοντόροβιτς, έως πρόσφατα, παρέμενε ένα μυστήριο.
-Ναι, βεβαίως, όλα όσα είχαν σχέση με την πίστη του ήσαν προσεκτικά κρυμμένα. Πέθανε ο Αλεξέι Φιοντόροβιτς πριν 10 έτη, την ημέρα των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, στις 24 Μαΐου, το χρόνο που συμπληρώθηκαν χίλια χρόνια από τη Βάπτιση των Ρώσων. Μόνον έπειτα από αυτό έγινε δυνατό κάτι να ειπωθεί. Για παράδειγμα ότι εκάρη κρυφά μοναχός.
– Πραγματικά αυτό δεν το γνώριζε κανείς;
-Σχεδόν κανείς. Πρόσφατα έλαβα ένα βιβλιαράκι από έναν παλαιό φοιτητή, ακροατή τού Λόσεφ. Και εκεί υπάρχει ένα κεφάλαιο για τον Αλεξέι Φιοντόροβιτς, όπου ο συγγραφέας γράφει ότι συγκλονίστηκαν όταν ξάφνου έμαθαν ότι στη σοβιετική εποχή θα μπορούσε να υπάρχει φιλόσοφος –ο φιλόσοφος Λόσεφ. «Κάποιος ανεπίσημος φιλόσοφος, ο οποίος την ίδια ώρα δίδασκε τους φοιτητές Λατινικά. Κάποιος που πάντα φορούσε ένα μαύρο καπελάκι. Ενίοτε, κάθεται στις συνεδριάσεις των διδασκόντων, και δίνει την εντύπωση ότι έχει αποκοιμηθεί. Και έπειτα ξάφνου σηκώνεται και αρχίζει να μιλά για κάτι το πολύ σοβαρό. Ή κάθεται ο Λόσεφ και σαν να κρατά το χέρι του παράξενα, σαν να είναι κάτω από το σακάκι. Και πάντοτε περπατά με μια νεαρή κοπέλα που τη λένε Τάχο-Γκόντι. Και με τι συγκινητικό τρόπο τον οδηγεί, επειδή αυτός δεν βλέπει καλά. Ήταν κρίμα να βλέπεις αυτόν τον φιλόσοφο, ο οποίος, αποδεικνύεται ότι ήταν αναγκασμένος να διδάσκει Λατινικά. Αν τότε γνωρίζαμε ποιός ήταν!».
Στον παλιό αυτόν φοιτητή απάντησα: ναι, πραγματικά, μπορούσες να νομίζεις ότι ο Λόσεφ μισοκοιμάται, αλλά το χέρι το κρατούσε έτσι επειδή την ώρα αυτή προσευχόταν προς τον Ιησού και έκανε το σταυρό του. Και προσευχόταν συνεχώς. Συνέβαινε ακόμη να υπαγορεύει στις γραμματείς του, και ο ίδιος να κρατά το χέρι του έτσι.
-Μάλλον, ο Λόσεφ βίωσε βαριά τη δικτατορία του αθεϊσμού;
-Κρίνετε μόνοι σας. Με πόση λαχτάρα άκουγε τον φίλο του, καθηγητή Βλαδίμηρο Στσελκατσιώφ, να διηγείται για το ταξίδι του στη Βουλγαρία. Ο Στσελκατσιώφ βρέθηκε εκεί ακριβώς στην εορτή Κυρίλλου και Μεθοδίου και έπειτα με ενθουσιασμό εξιστορούσε στον Αλεξέι Φιοντόροβιτς πως εόρταζαν αυτή την ημέρα. Πως μπήκε σε βουλγαρικό ναό και πως σε αυτούς ήταν καλά, ενώ όλα είναι όπως σε εμάς, ορθόδοξο τυπικό, εκκλησιαστική σλαβονική γλώσσα. Και ο Αλεξέι Φιοντόροβιτς, ξέρετε, μόνον που δεν έκλαψε, όταν άκουσε ότι κάπου είναι δυνατός ο λαϊκός εορτασμός των Αγίων, ότι είναι δυνατόν έτσι ανοιχτά να προσκυνούν τους Αγίους, μη φοβούμενοι τίποτε.
-Αλλά μπορεί ζώντας στην ΕΣΣΔ, ο Αλεξέι Φιοντόροβιτς, παρ’ όλα αυτά να ήταν υπερβολικά επιφυλακτικός, φοβούμενος να πάει στην εκκλησία;
-Μα τι λέτε; Ήταν φρικτά δύσκολο. Τώρα ο λαός απλώς δεν μπορεί να αντιληφθεί και να καταλάβει τι συνέβαινε τότε. Ήμασταν πιεσμένοι σε μια γροθιά. Εάν μάθαιναν ότι ήσουν καθηγητής και πήγαινες στην εκκλησία, τότε σε έδιωχναν… Και πώς παρακολουθούσαν τους πανεπιστημιακούς, ιδιαίτερα της Φιλοσοφικής Σχολής! Τι σκάνδαλο έγινε ήδη στα χρουστσοφικά χρόνια με τον καθηγητή Πάβελ Ποπώφ, φιλόσοφο από το Πανεπιστήμιο της Μόσχας, όταν κατήγγειλαν ότι τον είδαν σε ναό (αυτός επίσης, αν και πιστός, φοβόταν να πάει). Παλαιότερα, το 1931, τον είχαν συλλάβει, αλλά τον κράτησαν για λίγο, και έπειτα τον άφησαν, μιας και ήταν συγγενής του Λέοντος Τολστόι από τη γυναίκα του –για τους Τολστόηδες, όπως γνωρίζετε, δεν υπήρχαν κανόνες και νόμοι. Θυμάστε ιδιαίτερα την χρουστσοφική επίθεση στην Εκκλησία –μα τι λέτε!- του Ποπώφ όταν τότε τον ανάγκασαν να αποκηρύξει, να πει ότι δεν είναι καθόλου πιστός, και δικαιολογήθηκε, λέγοντας, ότι πήγε στο ναό δήθεν χάριν της αισθητικής, για να δει την εκκλησιαστική ζωγραφική. Κανείς βεβαίως δεν το πίστεψε.
Παράλληλα, φοβούνταν επίσημα να βαπτίσουν τα παιδιά. Διότι απαιτείτο οπωσδήποτε διαβατήριο, και θα μπορούσαν να το αναφέρουν στην εργασία του. Και εγώ η ίδια δεν ήξερα πολλά τότε. Έκρυβαν πολλά από εμένα. Για παράδειγμα, ήμουν μικρή και με έστελναν σε κάποιον, κάπου, κάτι να μεταφέρω, να βοηθήσω, κάποια πράγματα, χρήματα σε κάποιους ηλικιωμένους, γιαγιάδες. Και μόνον ύστερα αποκαλύφθηκε ότι αυτοί, αποδείχθηκαν να είναι συγγενείς του γνωστού ιερωμένου Μιχαήλ Σίκα. Ή όταν ήλθε σε εμάς κάποια γυναίκα, ζούσε σε εμάς, υποτίθεται να φροντίζει το διαμέρισμα. Αποδείχθηκε ότι ήταν μοναχή, κρυβόταν, για να μη πέσει στα χέρια των αρχών. Ζούσε σε εμάς, διότι δεν είχε που να πάει, δεν έπρεπε να εγγραφεί πουθενά.
-Και ο Αλεξέι Φιοντόροβιτς κατάφερνε όλα αυτά να τα κρύβει;
-Ναι. Κανείς δεν γνώριζε, ακόμη και εγώ πολλά ήταν που δεν ήξερα. Ποτέ δεν έδειξε κάτι παραπάνω, σε κανέναν δεν επέβαλε κάτι, κουβέντες παραπανίσιες με οποιονδήποτε δεν είχε. Αλλά οι άνθρωποι, οι οποίοι τον γνώριζαν πολύ καλά, έλεγαν, και τώρα λένε, ότι ο Αλεξέι Φιοντόροβιτς ήταν σαν στάρετς, διότι έδινε τέτοιες συμβουλές, που ήταν αδύνατον να τις παρακούσεις. Πάντοτε συναισθανόταν τον άνθρωπο. Όλοι, με τους οποίους είχε στενή επαφή μαζί τους, μπορούμε να πούμε ότι πνευματικά τρέφονταν από αυτόν. Αλλά αυτό δεν ήταν ασφαλές. Σε κάθε περίπτωση μας παρακολουθούσαν. Αρκετές φορές μου τηλεφωνούσαν και ρωτούσαν: «Τι είναι αυτό που έχετε σπίτι σας; Ετοιμάζετε κάποιο σεμινάριο; Ποιες μέρες; Μπορούμε να έλθουμε;». Εγώ πάντα έλεγα: «Συγγνώμη, τι σεμινάριο; Ο Λόσεφ ασχολείται με τους μεταπτυχιακούς φοιτητές της αρχαίας ελληνικής και της λατινικής γλώσσας…». Δεν έπρεπε να επιτραπεί η είσοδος σε κανέναν άγνωστο, μόνον αυτούς που ήταν στον κατάλογο των μεταπτυχιακών. Και παρ’ όλα αυτά ξέρετε ακόμη και τότε, στα τέλη της δεκαετίας του ’70, αρχές ’80, έγραφαν εναντίον του καταγγελίες.
– Έφθασαν έως εκεί;
-Ναι, και μάλιστα τώρα έγινε αυτό γνωστό. Μάλιστα μία την έγραψε φοιτητής. Ο Λόσεφ εργαζόταν στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, έως το θάνατό του στη θέση του καθηγητή και ασχολείτο με τις αρχαίες γλώσσες με τους μεταπτυχιακούς, και με τους φοιτητές έως και το 1966, έκανε σεμινάρια για τις σχέσεις της αρχαιότητος με την ξένη και τη ρωσική λογοτεχνία. Βρέθηκαν ενδιαφέροντες άνθρωποι σε αυτά τα σεμινάρια, ήσαν και διαφωνούντες, οι οποίοι είχαν βρεθεί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
-Και γιατί κατηγορούσαν τον Λόσεφ οι συντάκτες των καταγγελιών;
-Ότι έχει βλαπτική ιδεολογική επίδραση στους φοιτητές. Οι κομματικοί με κάθε τρόπο τον ταπείνωναν. Μόνον τα τελευταία χρόνια της ζωής του άλλαξε αυτή η σχέση, και αυτό γιατί έγιναν αλλαγές στη Διοίκηση.
-Και ποιο μπορεί να ήταν το σφάλμα του; Ο Αλεξέι Φιοντόροβιτς απλώς δίδασκε λατινικά, αρχαία λογοτεχνία…
-Δεν ξέρω. Βλέπετε, υπάρχουν διάφοροι άνθρωποι. Κάποιος, ακούγοντας τη διάλεξη, έλεγε ότι δεν είναι απλός καθηγητής, ότι κάτι κρύβεται πίσω του. Άλλος καταγγέλλων μπορεί κάτι να «μυρίστηκε» ή μπορεί απλώς να πήρε κακό βαθμό. Αυτός ο άνθρωπος σπούδασε, μάλιστα, άσχημα, αυτό είναι γνωστό.
-Για πολλά χρόνια πιστευόταν ότι υπήρχαν δύο Λόσεφ: ο ένας μέχρι τη σύλληψή του τη δεκαετία του 1920- ο ιδεαλιστής Λόσεφ, και ξεκινώντας από τη δεκαετία του 1930 -μετά τη φυλακή και το στρατόπεδο συγκέντρωσης– ένας εντελώς άλλος Λόσεφ, ήδη κοντά στις «θέσεις του μαρξισμού».
-Πάντοτε έλεγα ότι ο Λόσεφ ήταν ένας. Αυτό είναι φανερό από τις εργασίες του για τη γλωσσολογία. Στον ίδιο άλλωστε ανήκει το διάσημο βιβλίο του 1927 «Η Φιλοσοφία του ονόματος». Όπως σωστά λέει η γλωσσολόγος Λιουντμίλα Γκογκοτισβίλι (ασχολείται με τη φιλοσοφία της γλώσσας του Μπουλγκάκωφ, του Φλορένσκυ και του Λόσεφ), το νόημα των μεταγενέστερων θεωριών του Λόσεφ παρέμεινε το ίδιο, αλλά άλλαξε η επιστημονική ορολογία –αυτή αντιστοιχούσε στο επίπεδο της διεθνούς επιστήμης και όχι μόνον της σοβιετικής. Αυτό συνέβη τις δεκαετίες του 1960-70. Στην πραγματικότητα έργα του Αλεξέι Φιοντόροβιτς επετράπη να τυπωθούν μόνον από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’50. Στην ορολογία του Λόσεφ πρέπει να αναζητήσουμε το πραγματικό νόημα. Στη «Φιλοσοφία του Ονόματος» ούτε μια φορά δεν αναφέρεται η λέξη «Θεός» –και σε αυτό επέστησαν τη προσοχή τους οι ξένοι φιλόσοφοι. Αλλά γνώριζαν ότι τότε δεν επιτρεπόταν ακόμη και να προφέρεις αυτήν τη λέξη. Ωστόσο, διαβάζοντας το βιβλίο του είδαν να γίνεται λόγος για κάποιο «Απόλυτο».
Και επίσης, με την περίφημη «Ιστορία της αρχαίας Αισθητικής». Ο έξυπνος άνθρωπος σαφώς αντιλαμβάνεται ότι γράφτηκε τη δεκαετία του ’60, αν και ολοκληρώθηκε μόλις στα τέλη του ’80. Αλλά και εκεί αναζητείται το σημαντικότερο –πώς ο παγανισμός, σταδιακά, στη διάρκεια μιας χιλιετίας, απομακρύνθηκε από την ακατέργαστη αντίληψη του θείου, καθώς πέρασε στην ιδέα του ενός Θεού και πώς αυτό εκδηλώθηκε σε όλη την διάρκεια της αρχαιότητας. Αυτή η έρευνα δεν είναι απλά η μελέτη της παγανιστικής κοσμοθεωρίας και της παγανιστικής φιλοσοφίας, είναι η εξαίρετη ιστορία για το πώς ο αρχαίος κόσμος σταδιακά πέρασε στη νέα ζωή. Στο τελευταίο τόμο, εκεί ακριβώς γίνεται λόγος για τους χριστιανούς συγγραφείς, για τον αλεξανδρινό νεοπλατωνισμό, για τον Αυγουστίνο. Και πάντα ο Αλεξέι Φιοντόροβιτς γράφει για το πόσο σημαντικό ήταν το νεοπλατωνικό Εν, το οποίο δεν έχει όνομα, αλλά κρατά τα πάντα στην εξουσία του. Ο Λόσεφ έφερε την ιστορία αυτών των αρχαίων φιλόσοφων έως την χριστιανική εποχή.
-Και πώς αντιμετώπιζε ο Λόσεφ τα δυτικά δόγματα;
-Ο Λόσεφ ήταν και παρέμεινε αυστηρά Ορθόδοξος. Στο γνωστό του βιβλίο «Δοκίμια αρχαίου συμβολισμού και μυθολογίας» έκανε φιλοσοφικο-θεολογική κριτική στον καθολικισμό. Και για τον προτεσταντισμό γενικά είπε: «Αλλά, αυτοί οι πάστορές τους είναι καθηγητές, επιστήμονες, όχι ιερωμένοι, ο καθένας μπορεί να γίνει: έβαλες γραβάτα, άσπρο γιακά, τελείωσες τεχνολογική σχολή, σπούδασες την κριτική των Κειμένων της Βίβλου –και γίνεσαι πάστορας». Αλλά δεν διαμορφώνεται έτσι η πραγματική Εκκλησία. Ως φιλόσοφος και θεολόγος ο Λόσεφ εξέτασε το περίφημο πρόβλημα του καθολικού Filioque. Επίσης, σε σχέση με τον καθολικισμό έγραψε για τα παραδείγματα παράλογων εκστάσεων κάποιων καθολικών αγίων. Πάρτε ας πούμε την «Αισθητική της Αναγέννησης». Με σοβαρή ανησυχία αντιμετώπισε τις αξιώσεις για το «αλάθητο» του πάπα. Ο Αλεξέι Φιοντόροβιτς πάντοτε τόνιζε ότι με αυτό οι καθολικοί αξιώνουν όχι μόνον το «αλάθητο» στις αποφάσεις της καθημερινότητας, αλλά δίδουν σε αυτό σημασία δογματική –ex cathedra- που είναι ιδιαίτερα επικίνδυνο. Διότι έτσι συνάγεται ότι ο πάπας της Ρώμης μιλά ως κυβερνήτης του Χριστού επί της γης.
-Ποιος κατά τη γνώμη σας, επέδρασε ιδιαίτερα στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του Αλεξέι Φιοντόροβιτς;
-Ο Αλεξέι ως μαθητής του Γυμνασίου ήδη διάβαζε Πλάτωνα και Βλαδίμηρο Σολοβιώφ. Αλλά το γεγονός είναι ότι τη μεγαλύτερη επιρροή την άσκησε επάνω του η οικογενειακή παράδοση, η πίστη και ο ναός. Το όνομά του ο Αλεξέι το πήρε από τον παππού του Αλεξέι Πολιακώφ (πρωθιερέα, εφημέριο του ναού του Αρχάγγελου Μιχαήλ), ο οποίος και βάπτισε τον εγγονό του προς τιμήν του αγίου Αλεξίου, μητροπολίτου Μόσχας. Έπειτα, μέχρι τις ύστατες ημέρες της ζωής του, ο Αλεξέι Φιοντόροβιτς με δέος και αγάπη θυμόταν τον γυμνασιακό ναό, αφιερωμένο στους Κύριλλο και Μεθόδιο. Αν το γνωρίζετε, τελευταίο έργο που συνέγραψε ήταν το «Λόγος για τους Κύριλλο και Μεθόδιο». Θυμόταν αυτόν τον ναό ως την πιο ακριβή ανάμνηση, που συνδέεται με την πατρίδα, με τη Ρωσία. Έτσι νομίζω ότι δεν είναι μόνον ο Πλάτων και ο Σολοβιώφ –απλά είχαν τεθεί βαθιά πνευματικά θεμέλια, ορθόδοξα.
-Άζα Αλιμπέκοβνα, η σύλληψη και η φυλάκιση που ακολούθησε, μάλλον, επηρέασαν σοβαρά τον Αλεξέι Φιοντόροβιτς. Πώς παρ’ όλα αυτά, όμως, δεν λύγισαν την πίστη του;
-Ναι βέβαια, ήταν πολύ δύσκολο. Κοιτάξτε, ήταν το τέλος της δεκαετίας του 1920: όταν διέλυαν τα μοναστήρια, έκλειναν τους ναούς, χιλιάδες μοναχοί και μοναχές στέλνονταν εξορία, όταν λίγοι ήσαν αυτοί που μπορούσαν να πεθάνουν ήσυχα στο στρώμα τους. Ακριβώς αυτήν την εποχή, το 1929, ο Αλεξέι Φιοντόροβιτς και η Βαλεντίνα Μιχαΐλοβνα λαμβάνουν μυστικά την μοναχική κουρά, την πιο δύσκολη ώρα. Έχω μια μικρή φωτογραφία του Αλεξέι, αυτής της εποχής, που φορά το καπελάκι του –πολύ βαθύ- το οποίο στην πραγματικότητα είναι ο μοναχικός σκούφος. Αργότερα αυτά τα καπελάκια άλλαξαν μορφή και θεωρήθηκαν στοιχείο των ακαδημαϊκών, αν και δεν ήταν έτσι. Και η Βαλεντίνα Μιχαΐλοβνα είχε φυλάξει έναν τέτοιο βελούδινο μοναχικό σκούφο. Διατηρούσαν και άλλα σύμβολα του μοναχισμού. Έτσι θεωρώ ότι είχαν πολύ ισχυρή και βαθιά πίστη, και στον Αλεξέι Φιοντόροβιτς πίστη εν γνώσει, βαθύτατα θεμελιωμένη. Και γι’ αυτό, κανείς ποτέ δεν μπόρεσε να τον λυγίσει. Αν και… στα γράμματα του Αλεξέι Φιοντόροβιτς, ιδιαίτερα από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, υπάρχει μια αναφορά για το πώς έκλαιγε πικρά, ευρισκόμενος στην Λουμπιάνκα (στμ. φυλακή του Λαϊκού Κομισαριάτου Εσωτερικών Υποθέσεων), στην απομόνωση, αλλά έπειτα προσευχόμενος, το ξεπερνούσε.
-Ο Αλεξέι Φιοντόροβιτς έπαιρνε μέρος στα μυστήρια κατά τη σοβιετική περίοδο, στην εξομολόγηση, στην κοινωνία;
-Ναι αλλά κρυφά. Στην εκκλησία δεν μπορούσε να πάει. Ήταν και τυφλός. Και εξομολογείτο και κοινωνούσε μυστικά σπίτι. Δεν μπορούσε ανοικτά να βγει. Άλλο πράγμα ο Βλαδίμηρος Στσελκατσιώφ, αυτός ανοιχτά πήγαινε στην εκκλησία. Αλλά αυτός ήταν μαθηματικός, έκανε μεγάλες ανακαλύψεις, εφάρμοσε στην πράξη τα μαθηματικά, για παράδειγμα, στα περίφημα κοιτάσματα πετρελαίου Ρομασκίνσκι στην Μπασκιρία. Ο Στσελκατσιώφ ήταν άνθρωπος που δεχόταν τιμές, στον τομέα των πετρελαίων, βραβευμένος με το μετάλλιο Στάλιν. Γι’ αυτό για τον ίδιο δεν ήταν κάτι το φοβερό. Αλλά ο Λόσεφ ήταν σε άλλη θέση. Όταν τον συνέλαβαν στις δίκες για την «Εκκλησία», διάβασα μετά το κατηγορητήριο και εκεί αναφέρεται ότι ο Λόσεφ ήταν «ιδεολόγος του κλήρου». Γι’ αυτό η εξουσία τού απαγόρευσε να ασχολείται με τη φιλοσοφία. Και επιπλέον έχασε και την όρασή του. Πού θα μπορούσε να πάει; Γι’ αυτό όλα γίνονταν αθόρυβα, μυστικά. Ακόμη και από εμένα τα έκρυβαν.
-Είναι γνωστό ποιος κληρικός ερχόταν;
-Είχε σχέσεις μέσω της χήρας του συλληφθέντος και εκλιπόντος κληρικού Αλέξανδρου Βορονκώφ. Τότε ήταν ακόμη ζωντανή η Βαλεντίνα Μιχαΐλοβνα Λόσεβα. Έρχονταν διάφοροι άνθρωποι, ξέρω, ότι ήταν ο αείμνηστος πατήρ Βασίλειος, ιατρός στο επάγγελμα, εφημέριος του Ναού της Αναστάσεως στο Μετόχι του Πατριαρχείου της Ιερουσαλήμ στη Μόσχα. Αυτός ήταν αρκετά γνωστός. Πολύ βαθυστόχαστος στάρετς, εκοιμήθη πριν από δύο ή τρία χρόνια. Απλά έρχονταν υπό το πρόσχημα κάποιας παλαιάς φιλίας.
Τι νομίζετε, η τελευταία δεκαετία ήταν απλή; Ο Λόσεφ πέθανε το 1988, τις παραμονές όλων των αλλαγών. Και πρώτη φορά για τον Λόσεφ ως άνθρωπο της εκκλησίας μίλησα στα εννιάμερα από τον θάνατό του. Ακριβώς όταν άρχισαν οι εορτασμοί για τα χίλια χρόνια του χριστιανισμού στη Ρωσία. Σύντομα άρχισαν να τυπώνουν τα έργα του. Σχεδίασαν την έκδοση ολόκληρης σειράς Ρώσσων φιλοσόφων και άρχισαν ακριβώς από τον Λόσεφ, τον ύστατο ρώσσο φιλόσοφο…
-Και από τους σύγχρονους με τον Λόσεφ πνευματικούς ανθρώπους ποιος ήταν εγγύτερα σε αυτόν;
-Μπορώ να πω ότι τη δεκαετία του 1920, όταν μπορούσες ακόμη να επισκεφθείς τα μοναστήρια, να επικοινωνήσεις με τους ιερείς, ο Λόσεφ είχε στενή σχέση με τον αρχιμανδρίτη Δαυίδ, ο οποίος ήταν ηγούμενος στην Ιερά Σκήτη του Αγ. Ανδρέου στο Άγιο Όρος και θεμελίωσε το μετόχι του Αγίου Ανδρέου στην Πετρούπολη. Αυτός ήταν ο πνευματικός του πατέρας. Έπειτα ο πατήρ Δωσίθεος, επίσης πνευματικός του Λόσεφ. Από τη μονή του Οσίου Ζωσιμά ο π. Μελχισεδέκ. Έπειτα ο επίσκοπος Θεόδωρος (Ποζντεγιέφκσι), με τον οποίο ο Λόσεφ κοιμήθηκε στις ίδιες σανίδες του κρατητηρίου και ήταν μαζί στις μεταφορές από την αστυνομία, όπως και στο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Έπειτα, βεβαίως, δεν πρέπει να παραλείψουμε το πατέρα Πάβελ Φλορένσκι. Ίσως γνωρίζετε ότι ο πατήρ Πάβελ στεφάνωσε τον Αλεξέι Φιοντόροβιτς και τη Βαλεντίνα Μιχαΐλοβνα στο Σεργκίεφ Ποσάντ το 1922. Έχει διασωθεί μάλιστα επιστολή του το 1923 προς τον π. Πάβελ, όπου ο Αλεξέι Φιοντόροβιτς τον προσκαλεί να έλθει για να εορτάσουν το έναν χρόνο από αυτό το σημαντικό γεγονός, το οικογενειακό. Ο Λόσεφ πηγαίνοντας στην Αγία Τριάδα του Σεργκίεφ ή στο Χότκοβο, πάντοτε περνούσε από το σπίτι των Φλορένσκι. Μεταξύ των άλλων γνωστών του ήταν ο επίσκοπος Αρσένιος (Ζαντανόβσκι), ο επίσκοπος Σεραφείμ (Ζβεζνίνσκι), ο επίσκοπος Βαρθολομαίος (Ριέμωφ), μεγάλος γνώστης της σημιτικής φιλοσοφίας, με τον οποίο ο Αλεξέι Φιοντόροβιτς και η Βαλεντίνα Μιχαΐλοβνα ασχολήθηκαν με τη σημιτική φιλοσοφία, μελέτησαν την αρχαία εβραϊκή γλώσσα, τους ψαλμούς του Δαυίδ. Ακόμη ο Αλέξανδρος Νοβοσέλωφ, επιφανής πνευματικός συγγραφέας και άνθρωπος, ο οποίος βίωσε όλα τα προβλήματα της Εκκλησίας. Έπειτα ο γνωστός μαθηματικός-γεωμέτρης Δημήτριος Γιεγκόρωφ, πρόεδρος της Μαθηματικής Εταιρείας της Μόσχας: συνελήφθη μετά τον Λόσεφ με την ίδια κατηγορία.
-Ζει κάποιος από αυτούς τους ανθρώπους;
-Κανείς. Το πιο ενδιαφέρον είναι ότι τα παιδιά και τα εγγόνια αυτών που υπέφεραν τότε για την πίστη τους, επάξια συνέχισαν ή συνεχίζουν το έργο των αγαπημένων τους. Για παράδειγμα, ο Λόσεφ ήταν γνωστός με τον παππού του π. Βλαδίμηρου Βορομπιώφ (ταυτοχρόνως είχαν συλληφθεί από τις αρχές), πρύτανη σήμερα του Θεολογικού Ινστιτούτου του Αγίου Τύχωνος. Η επιστημονική δραστηριότητα (ο π. Βλαδίμηρος ήταν φυσικο-μαθηματικός) δεν τον εμπόδισε να συνεχίσει τον πνευματικό δρόμο του παππού του. Ή, για παράδειγμα, με τον Λόσεφ συνελήφθη και ο Αλέξανδρος Σαλτικώφ. Και να ο γιός του, ο π. Αλέξανδρος Σαλτικώφ, πολύ σεβαστός πατέρας, επιστήμων, όπως γνωρίζετε, κριτικός τέχνης, καταπληκτικός γνώστης της παλαιορωσικής εικονογραφίας. Μαζί με τον π. Βλαδίμηρο λειτουργεί στον Ναό του Αγίου Νικολάου [στμ. στο Ρομάσκο της Μόσχας].
-Πήγαινε ο Αλεξέι Φιοντόροβιτς στην Πανεπιστημιακή Εκκλησία;
-Πήγαινε τακτικά. Το αναφέρει στα ημερολόγιά του. Για παράδειγμα στο βιβλιαράκι, το οποίο έχει το τίτλο «Ήμουν 19 χρονών», γράφει για το πόση ευτυχία είναι να πηγαίνεις στον ναό, όπου όλα είναι δικά σου: και οι φοιτητές και οι καθηγητές όλοι ήσαν μαζί, ενωμένοι.
-Άζα Αλιμπέκοβνα, είναι γνωστό ότι στον Πούσκιν οι βασικές στιγμές της ζωής του συνδέονταν με την εορτή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Στον Λόσεφ τέτοια εορτή ήταν μάλλον η ημέρα των Κυρίλλου και Μεθοδίου.
-Αυτούς τους Σλάβους [στμ. στη Ρωσία είναι διαδεδομένη η πεποίθηση ότι οι Έλληνες μοναχοί της Θεσσαλονίκης ήταν σλαβικής καταγωγής] Αγίους ο Λόσεφ, βέβαια, τους τιμούσε, τους αγαπούσε. Και πέθανε την ημέρα της εορτής τους, στις 24 Μαΐου. Ωστόσο. η σημαντικότερη εορτή για τον ίδιο ήταν το Πάσχα, διότι είναι η Ανάστασις του Κυρίου…
