του Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη
Οι ελληνορωσικές σχέσεις ήταν πάντα το βασικό ενδιαφέρον του χαλκέντερου μελετητή και στοχαστή Κωνσταντίνου Κ. Παπουλίδη, ο οποίος μας έχει χαρίσει πλήθος έργων, αλλά και το περιοδικό Βαλκανικά Σύμμεικτα του ΙΧΜΑ, την επιμέλεια του οποίου είχε επί σειρά ετών.
Στο νέο βιβλίο, γραμμένο από κοινού με τον υιό του Κυριάκο Κ. Παπουλίδη, ο οποίος συνεχίζει τη λαμπρή οικογενειακή παράδοση, ασχολούνται οι δύο επιμελείς χρονικογράφοι των ελληνορωσικών σχέσεων με τα «Τεκμήρια της πρώιμης νεοελληνικής γραμματείας περί της Ρωσίας» καλύπτοντας έτσι ένα μεγάλο κενό της σχετικής επιστημονικής βιβλιογραφίας.
Θα πρέπει να σημειώσουμε πως η περίοδος αυτή των ελληνορωσικών σχέσεων δεν είναι επαρκώς μελετημένη, παρά το πλήθος των γραπτών πηγών που υπάρχει και περιμένει τους ερευνητές και τους μελετητές να το αξιοποιήσουν.
Στην πολυετή και πολύπλευρη επιστημονική τους δραστηριότητα, οι δύο ερευνητές, ήρθαν πολλές φορές αντιμέτωποι με την απουσία συστηματικών καταγραφών των πηγών που αφορούν τις ελληνορωσικές σχέσεις, ιδίως την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Οι διαρκείς αυτές δυσκολίες τους ώθησαν να προχωρήσουν στη συλλογή, το σχολιασμό και τη δημοσίευση πλήθους γραπτών πηγών, οι οποίες φωτίζουν αυτή την περίοδο τις σχέσεις των δύο χωρών.
Ο τόμος είναι χωρισμένος σε κεφάλαια, στα οποία δημοσιεύονται τα κείμενα που αποτελούν πολύτιμες πηγές γνώσης τόσο για τον ιστορικό όσο και για τον φιλίστορα αναγνώστη.
Με δύο αφηγήσεις, μία του 15ου και μία του 18ου αιώνα, ξεκινάει το πρώτο κεφάλαιο που είναι αφιερωμένο στη Βάπτιση των Ρώσων.
Το δεύτερο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην ιστορία της Ρωσίας και περιλαμβάνει εξαιρετικής σημασίας γραπτές πηγές. Το πρώτο κείμενο , γραμμένο το 1693 , έχει την υπογραφή του αρχιμανδρίτη Ιννοκέντιου Giziel’ και είναι μια ευσύνοπτη αφήγηση της ιστορίας της Ρωσίας. Ακολουθεί ομότιτλο κείμενο του αρχιμανδρίτη Διονυσίου του Ιβηρίτη που ανάγεται στην περίοδο 1669 – 1673. Στην ιδιαίτερα σημαντική και τραγική περίοδο των Ταραχών στη Ρωσία, το 1605 – 1613 είναι αφιερωμένα τα επόμενα κείμενα, το πρώτο από τα οποία είναι το «ποίημα του αρχιμανδρίτου Ματθαίου Κολητζίδη» του 1606, ενώ ακολουθεί κείμενο ανώνυμου συγγραφέα με τίτλο «Για την Περίοδο των ταραχών στη Ρωσία και τον πρώτο Ψευδο-Δημήτριο», το οποίο προέρχεται από χειρόγραφο που βρίσκεται στη βιβλιοθήκη της Μονής των Ιβήρων του Αγίου Όρους και χρονολογείται από τον 18ο αιώνα. Το κεφάλαιο κλείνει με το «Το Χρονικό της ίδρυσης της Μόσχας» που χρονολογείται το 1693.
Οι ερευνητές με επιμέλεια ασχολήθηκαν και με τις σχέσεις που είχε αναπτύξει κατά τον 16ο αιώνα το Οικουμενικό Πατριαρχείο με το Πατριαρχείο της Μόσχας αλλά και το Κρεμλίνο. Στις σχέσεις αυτές είναι αφιερωμένο το τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου, το οποίο ξεκινάει με ένα έγγραφο του 1561, βάσει του οποίου ο Οικουμενικός Πατριάρχης απονέμει τον τίτλο «Βασιλεύς» στον Μεγάλο Δούκα της Μόσχας. Στη συνέχεια, ο αναγνώστης έχει στη διάθεσή του τη «συνοδική απόφαση του Οικουμενικού Πατριάρχου Ιερεμείου του Β’ με την οποία η Μητρόπολη της Ρωσίας ανακηρύσσεται σε Πατριαρχείο» του 1590 και το «Πρακτικό» της Συνόδου της Κωνσταντινουπόλεως με το οποίο αναγνωρίστηκε το Πατριαρχείο της Μόσχας το 1593. Ενδιαφέρον έχουν επίσης τα κείμενα «Κόποι και διατριβή του ταπεινού αρχιεπισκόπου Αρσενίου», το οποίο χρονολογείται την περίοδο μετά το 1589 και το απόσπασμα από το «Χρονογράφο» του Δωροθέου Μονεμβασίας, του 1631.
Το τέταρτο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο σε γραπτές πηγές που αφορούν τη κολοσσιαία αλλά και μοιραία για την ιστορία της Ρωσίας, προσωπικότητα του Πατριάρχη Νίκωνα και τις σχέσεις του με τον ελληνικό κόσμο. Στο κεφάλαιο αυτό δημοσιεύονται «Η απόφαση καθαιρέσεως του Πατριάρχου Μόσχας Νίκωνα» που χρονολογείται το Δεκέμβριο του 1666, αλλά και ένα κείμενο που αφορά το σχίσμα των Ρασκολνίκων και την καταδίκη του το 1667.
Το πέμπτο κεφάλαιο είναι μια επιλογή εγγράφων, τα οποία καλύπτουν το χρονικό διάστημα από τα τέλη του 16ου μέχρι τις αρχές του 18ου αιώνα. Τα έγγραφα αυτά έχουν ιδιαίτερη σημασία για την κατανόηση των βαθύτερων αιτιών των ιδιαίτερων σχέσεων που αναπτύχθηκαν μεταξύ του υπόδουλου ελληνισμού και της βόρειας ορθόδοξης αναπτυσσόμενης αυτοκρατορίας. Πρώτο δημοσιεύεται ένα έγγραφο «έκκληση» του πατριάρχη πρ. Κωνσταντινουπόλεως Αθανασίου (Πατελλάρου) (1596 – 1654) προς τον τσάρο Αλέξιο Μιχαήλοβιτς Ρομανόφ (1645- 1674) για την απελευθέρωση της Κωνσταντινούπολης από τον τουρκικό ζυγό. Ακολουθεί το χειρόγραφο Νο 81 της μονής Διονυσίου του Αγίου Όρους περί της αποστολής 498 κωδίκων στη Μόσχα το 1654. Πλούσιο σε πληροφορίες είναι το έγγραφο ενός Έλληνα πρώην κληρικού που ζούσε στη Στοκχόλμη και μας ενημερώνει για την προσωπικότητα και το βίο του τσάρου Αλέξιου Μιχαήλοβιτς Ρομανόφ, χρονολογούμενο από το 1654. Τέλος, έχουμε και ένα γράμμα του Μεγάλου Πέτρου προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιερεμία Γ’ από την 23η Σεπτεμβρίου 1723.
Από ένα τέτοιο corpus κειμένων δεν θα μπορούσαν να λείψουν κείμενα ταξιδιωτικού – περιηγητικού χαρακτήρα. Το τελευταίο κεφάλαιο, το έκτο, είναι αφιερωμένο σε αυτό το διαδεδομένο, τους αιώνες εκείνους, λογοτεχνικό είδος. Το πρώτο κείμενο είναι το «Βασιλείου Βατάτζη περιηγητικόν» το οποίο χρονολογείται το 1716 – 1727. Ακολουθεί το κείμενο του Καισαρίου Δαπόντε: περιγραφή της Κριμαίας από το 1746 και στη συνέχεια το κείμενο του Ιερομόναχου Κυρίλλου Λαυριώτη: «Ρωσίας περιγραφή» του 1768. Ο τόμος των 390 μεγάλου μεγέθους σελίδων, κλείνει με το κείμενο του Θεοδώρου Μανούση «Αικατερίνα η Μεγάλη».
Μνημειώδες έργο το Helleno-Russica, αποτελεί χρήσιμο εργαλείο αλλά και οδηγό για την κατανόηση σε βάθος των ελληνορωσικών σχέσεων στο διάβα των αιώνων. Πολύτιμος ο κάματος των ερευνητών, οι οποίοι προσφέρουν στον Έλληνα αναγνώστη ένα βιβλίο, με το οποίο μπορεί και ο ίδιος να ταξιδέψει στο χώρο και στο χρόνο και να δει με τα δικά του μάτια τον κόσμο μέσα από τον οποίο προέκυψαν οι αδελφικές σχέσεις των Ελλήνων και των Ρώσων.
Helleno – Russica
Ήτοι Τεκμήρια της πρώιμης νεοελληνικής γραμματείας περί της Ρωσίας
Κυριάκος Κ. Παπουλίδης, Κωνσταντίνος Κ. Παπουλίδης
Εκδόσεις Κυριακίδη
Θεσσαλονίκη 2014
Σελ: 390
ISBN: 978-618-5105-18-1
