του Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη
Ένα σημαντικό κενό στην ελληνική βιβλιογραφία έρχεται να καλύψει το νέο συγγραφικό, ιστορικό πόνημα του ακούραστου Αντώνιου – Αιμίλιου Ταχιάου, ομότιμου καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ με τίτλο «Βυζάντιο και Ρωσία», ο υπότιτλος του οποίου εισάγει τον αναγνώστη κατευθείαν στο θέμα που διαπραγματεύεται ο συγγραφέας «Θέμα πνευματικών και πολιτιστικών σχέσεων».
Στα δώδεκα κεφάλαια του βιβλίου ο ιστορικός Α- Α. Ταχιάος εξετάzει τις μακραίωνες σχέσεις που αναπτύχθηκαν ανάμεσα στο Βυζάντιο και την Ρωσία, προσφέροντας στον φιλότιμο αναγνώστη την μακρόχρονη και γόνιμη εμπειρία από την ενασχόλησή του με το ευρύ αυτό πλέγμα ζητημάτων.
Βασισμένος στα ευρήματα και τα πορίσματα της αρχαιολογικής έρευνας, ο συγγραφέας ξεκινάει την εξιστόρησή του με τις πρώτες επαφές των Ρως με το Βυζάντιο αλλά και την περιγραφή του Κράτους του Κιέβου, μήτρα όλων των μεταγενέστερων ρωσικών ηγεμονιών.
Ιδιαίτερη αναφορά, από τις πρώτες κιόλας σελίδες του βιβλίου γίνεται στην πόλη της Θεσσαλονίκης, η οποία αποτελεί κομβικό σημείο για την κατανόηση των σχέσεων μεταξύ Βυζαντίου και Ρωσίας, δεδομένου ότι από αυτήν ξεκίνησε η μεγάλη εκπολιτιστική εκστρατεία των βυζαντινών ανάμεσα στα σλαβικά φύλα. Στη συνέχεια, ο συγγραφέας εξετάζει με επιστημονική επιμέλεια το ακανθώδες, για πολλούς ιστορικούς, ζήτημα της αποστολής των αδελφών Κυρίλλου και Μεθοδίου στην Κριμαία και Χερσώνα καθώς και τη «γέννηση» της ρωσικής γλώσσας, γεγονός που δημιούργησε ακατάλυτους δεσμούς ανάμεσα στους δύο πολιτισμικούς οργανισμούς στο διάβα των αιώνων, ανεξάρτητα από τα προβλήματα, τις συγκρούσεις και τις αντιπαραθέσεις σε πολιτικό και, κυρίως, γεωπολιτικό επίπεδο.
Η Άννα η Προφυρογέννητη μέχρι σήμερα αποτελεί μια ιστορική προσωπικότητα, η οποία τιμάται ιδιαίτερα στη Ρωσία, καθώς δεν υπάρχει σχολικό εγχειρίδιο, ιστορική μονογραφία ή λογοτεχνικό έργο που να επικεντρώνεται στην ιστορία της εποχής και δεν έχει εκτεταμένες αναφορές στη ζωή, την προσωπικότητα και τη συμβολή της Βυζαντινής αρχόντισσας στη διαμόρφωση του νέου κράτους στην μητέρα των ρωσικών πόλεων, την πόλη του Κιέβου. Αξίζει να αναφερθεί πως ο γάμος της Άννας με τον Βλαδίμηρο ήταν το γεγονός εκείνο που λειτούργησε ως θρυαλλίδα για μια δημιουργική έκρηξη με την ίδρυση της πρώτης ρωσικής Εκκλησίας αποτελούμενης από πέντε επισκοπές και με επικεφαλής τον Θεοφύλακτο, τον πρώτο μητροπολίτη στα εδάφη που κατοικούνταν από τα σλαβικά φύλα.
Συνεχίζοντας, ο ιστορικός, αναλύει με εμβρίθεια τον ρόλο των Ελλήνων μητροπολιτών στον εμπλουτισμό του γηγενούς πολιτισμού με τα κληροδοτήματα της ελληνικής αρχαιότητας αλλά και της χριστιανικής γραμματείας, διαμορφώνοντας έτσι το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα αναπτυσσόταν στη συνέχεια ο αυτόχθων ρωσικός πολιτισμός.
Ανάμεσα στους εκκλησιαστικούς άνδρες που διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην ιστορική εξέλιξη του ρωσικού κράτους, αλλά και τη διάδοση της βυζαντινής κρατικής και εκκλησιαστικής κουλτούρας, ήταν ο Φώτιος ο Μονεμβασιώτης, μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ρωσίας, το διάστημα 1408 – 1431. Ο μητροπολίτης Φώτιος, πέραν όλων των άλλων, φαίνεται πως λειτούργησε καταλυτικά για την εισαγωγή και τη διάδοση των ησυχαστικών αντιλήψεων, οι οποίες επηρέασαν τόσο πολύ τον ρωσικό πολιτισμό. Θα πρόσθετα μάλιστα, ότι συνεχίζουν να τον επηρεάζουν μέχρι σήμερα, παρά την πάροδο τόσων αιώνων.
Η έντονη και πολυσχιδής δραστηριότητα των Ελλήνων εκκλησιαστικών αντρών, όπως ήταν φυσικό, επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την αλλαγή πλεύσης του μοναστικού κινήματος στην χώρα των Ρως, όπου τον Δέκατο τέταρτο αιώνα, καθιερώνεται το κοινοβιακό σύστημα. Ο επιφανής Ρώσος ιστορικός Βασίλι Οσίποβιτς Κλιουσέφσκι, έχει αναλύσει το ρόλο των μονών στον εκπολιτισμό μεγάλων εκτάσεων στην ανατολική Ρωσία αλλά και πέραν των Ουραλίων ορεών, αναδεικνύοντας μία ακόμη ιδιομορφία της ρωσικής ιστορίας.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το κεφάλαιο που διαπραγματεύεται τις σχέσεις της Ρωσίας με το Άγιον Όρος μέχρι τον 14ο αιώνα. Σύμφωνα με τον Α.Α. Ταχιάο καθοριστικό ρόλο στην ιστορία της ρωσικής Εκκλησίας αλλά και κοινωνίας, διαδραμάτισε μια σημαντική προσωπικότητα του ρωσικού μοναχισμού, ο Σέργιος Ραντονιέζσκυ, ο οποίος έθεσε τις βάσεις για «μια πρωτοφανή άνθιση του ρωσικού μοναχισμού, άνθιση που συμπίπτει με την ανάδειξη της Μόσχας σε πρωτεύουσα της πρώτης σε σπουδαιότητα ηγεμονίας της ρωσικής γης» (σελ 173).
Ήταν φυσικό από μια τέτοια μονογραφία να μην λείπει η εκτενής, εμπεριστατωμένη αλλά και επιστημονικά άρτια αναφορά στην προσωπικότητα του Μάξιμου του Γραικού, του λόγιου εκείνου μοναχού, με την τεράστια προσφορά στον ρωσικό πολιτισμό, αλλά και τον απηνή διωγμό που υπέστη. Στο ενδιαφέρον αυτό κεφάλαιο, ο συγγραφέας αναλύει την προσωπικότητα και τη βιογραφία ενός αγιορείτη μοναχού που έμελλε όχι μόνο να αποκαταστήσει το γόητρο της ελληνορθόδοξης πίστης στα μάτια των Ρώσων που είχαν πικραθεί από την «προδοσία» των Ελλήνων στη Σύνοδο της Φλωρεντίας το 1439. Η συνεπής στάση του σε κρίσιμα θεολογικά και, εξ ορισμού για τη Ρωσία, πολιτικά ζητήματα, τον έφερε σε αντίθεση με ισχυρούς κύκλους της θεοκρατικής προσέγγισης στη Ρωσία με αποτέλεσμα να φυλακιστεί για είκοσι τρία ολόκληρα χρόνια.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει το προτελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου στο οποίο ο συγγραφέας παραθέτει τη δική του προσέγγιση για το ρόλο που διαδραμάτισε (και διαδραματίζει) ο Ησυχασμός ως πνευματικό κίνημα αλλά και ως τρόπος προσέγγισης της πραγματικότητας στη Ρωσία. Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο, αφού βοηθάει τον αναγνώστη όχι μόνο να εντρυφήσει σε ιστορικά ζητήματα, αλλά και να κατανοήσει πολλά απ’ όσα συμβαίνουν σήμερα στην χώρα των Ρως, έξι αιώνες μετά.
Η ιστορική αυτή αναδρομή ολοκληρώνεται με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης και την απήχηση που είχε στον ρωσικό κόσμο. Ενώ για το ρόλο των βυζαντινών λογίων και διανοουμένων στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων στη Δύση, υπάρχει μια σχετικά ικανοποιητική βιβλιογραφία, στο ζήτημα της αντίστοιχης επιρροής στη Ρωσία, τα πράγματα είναι πιο στενάχωρα. Έτσι, με το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του ο καθηγητής Αντώνιος- Αιμίλιος Ταχιάος δίνει στον αναγνώστη συμπυκνωμένη γνώση, αλλά και βιβλιογραφία, μέσω των παραπομπών που κάνει, ώστε να φωτιστεί το σημαντικό αυτό ιστορικό ζήτημα.
Το βιβλίο «Βυζάντιο και Ρωσία» του Αντώνιου – Αιμίλιου Ταχιάου είναι ένα πολύ σημαντικό έργο, απαραίτητο όχι μόνο στους ειδικούς ιστορικούς ή τους φοιτητές των αντίστοιχων σχολών, μα και για κάθε αναγνώστη που ενδιαφέρεται για τα πολύπλοκα μα γοητευτικά ζητήματα των σχέσεων ανάμεσα στον ελληνισμό και τη Ρωσία, σε μια εποχή κατά την οποία διάφοροι μύθοι, προπαγανδιστικά ψεύδη και τεχνάσματα, αλλά και ηθελημένα, σκόπιμα ψεύδη, προσπαθούν να επισκιάσουν την ιστορική αλήθεια.
Bio
Ο Αντώνιος – Αιμίλιος Ν. Ταχιάος είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, στο οποίο από το 1966 διδάσκει εκκλησιαστική ιστορία και γραμματεία των Σλάβων. Από το 1975 είναι πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Σλαβικών Μελετών και από το 1971 διευθύνει τη διεθνούς συνεργασίας σλαβολογική επετηρίδα Cyrillomethodianum. Το συγγραφικό του έργο αναφέρεται κυρίως στις ελληνοσλαβικές ιστορικές και πολιτιστικές σχέσεις. Στα δημοσιεύματά του περιλαμβάνονται και τα εξής: «Επιδράσεις του Ησυχασμού εις την εκκλησιαστικών πολιτικήν εν Ρωσία 1328 -1406» (1962), «Ο Παΐσιος Βελιτσκόφσκι (1722 -1794) και η ασκητικοφιλολογική σχολή του» (1964), «The Slavonic Manuscripts of Saint Panteleimon Monastery (Rossikon) on Mount Athos» (1981), «The Revival of Byzantine Mysticism among Slavs and Romanians» (1986). Είναι αλλοδαπό μέλος της Σερβικής Ακαδημίας Επιστημών και Τεχνών και επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Σόφιας, του Ιnstitut de Theologie Orthodoxe του Παρισιού και του St. Vladimir’s Orthodox Theological Seminary της Νέας Υόρκης. Από το 1976 εκπροσωπεί την Ελλάδα στη Διεθνή Επιτροπή Σλαβολόγων.
Info
Αντώνιος – Αιμίλιος Ν. Ταχιάος
Βυζάντιο και Ρωσία
Εκδόσεις University Studio Press
Θεσσαλονίκη 2016
Σελ: 278
ISBN: 978-960-2274-5
